‘Geen land heeft zo’n slecht prijsplafond’

Tientallen miljarden euro’s gaat het kabinet volgend jaar overmaken aan energieleveranciers om huishoudens te helpen bij hun hoge energierekeningen. Dankzij het prijsplafond gaan consumenten vanaf begin volgend jaar een maximale prijs betalen over een deel van hun gas- en elektriciteitsverbruik. Maar hoe kan het kabinet voorkomen dat energieleveranciers extra geld verdienen aan dit prijsplafond, een subsidie die juist bedoeld is voor huishoudens? Geven energiebedrijven de subsidie wel één op één door aan huishoudens?

Bijna de hele Tweede Kamer maakt zich daar zorgen over en wil dat het kabinet zulke ‘overwinsten’ bij energieleveranciers voorkomt, „zodat de regeling geen extra bonussen, dividenduitkeringen en/of aankoop van eigen aandelen financiert” staat in een bijna unaniem gesteunde motie van Kamerlid Mahir Alkaya (SP).

Dat gaat niet lukken met de huidige plannen, denkt Maarten Pieter Schinkel van de Universiteit van Amsterdam. „Geen land in Europa heeft zo’n slecht plafondsysteem gekozen om huishoudens te helpen bij de energieprijzen”, zegt de hoogleraar mededingingseconomie en regulering. „Het kabinet dreigt de energieprijs verder op te drijven en voorkomt overwinsten juist niet.” Schinkel is verbaasd over een brief die minister Rob Jetten (Klimaat en Energie, D66) maandag aan de Tweede Kamer stuurde over de uitwerking van het prijsplafond.

Jetten verandert daarin van koers. Hij wilde aanvankelijk de opdracht van de Kamer uitvoeren en energiebedrijven alleen compenseren voor de kosten die ze maken, plus een redelijke marge, zoals een breedgesteunde motie van het onafhankelijke Kamerlid Pieter Omtzigt vraagt. Die redelijke marge moest toezichthouder op de energiemarkt ACM vaststellen. Maar ACM liet aan het ministerie weten die redelijke marge nu niet te kunnen bepalen, schrijft Jetten aan de Kamer.

ACM zegt daarvoor voldoende historische gegevens nodig te hebben. „De huidige marktomstandigheden wijken echter sterk af van het recente verleden”, schrijft ACM. Een redelijke marge vaststellen is dan „een politieke afweging”. Jetten vraagt nu een andere „externe partij” om een redelijke marge te bepalen. Dat kost tijd en daarom zegt Jetten pas op zijn vroegst vanaf 1 maart de regeling volgens de wens van de Kamer in te kunnen voeren.

Lees ook: Bij de oliebedrijven stromen de miljarden binnen – en de kritiek daarop groeit

Maximale prijs

Voor consumenten maakt dit allemaal niks uit, die gaan per 1 januari een maximale prijs voor gas en elektriciteit betalen over een deel van hun energierekening. Het maakt wel uit voor de subsidie die bedrijven mogelijk krijgen en dus voor de kosten die de overheid maakt.

Want in januari en februari wil Jetten een hoger bedrag vergoeden aan de energieleveranciers, schreef hij maandag aan de Kamer: het verschil tussen de marktprijs die de leveranciers zelf rekenen aan consumenten en het prijsplafond. Er is wel een risico dat energieleveranciers door deze hoge vergoeding minder geneigd zullen zijn „om doelmatig in te kopen”, schrijft Jetten. Met andere woorden: om zelf zo goedkoop mogelijk energie in te kopen. Ze krijgen immers de marktprijs die ze zelf aan consumenten vragen deels vergoed. Er zijn dan volgens Jetten „minder waarborgen om overcompensatie te voorkomen”. Jetten wil in die maanden overwinsten „zoveel mogelijk voorkomen” door controle achteraf.

Energieleveranciers zeggen intussen dat het plan van Jetten niet tot overwinsten leidt „omdat de subsidie volledig wordt doorgezet als korting aan de kleinverbruiker”, zo laat branche-organisatie Energie Nederland weten. Accountants gaan bovendien achteraf per bedrijf controleren of er te veel subsidie is betaald.

Riante vergoeding

Schinkel gelooft daar niks van en vindt het niet slim dat het kabinet nu tijdelijk kiest voor het vergoeden van het verschil tussen het prijsplafond en de marktprijs, in plaats van de inkoopprijs plus een marge. Die riantere vergoeding dreigt namelijk de energieprijzen verder te verhogen en creëert juist overwinsten, analyseerde hij eerder met vier andere economen in economisch vakblad ESB. „Ik ben verbaasd dat het kabinet dit na alle waarschuwingen toch tijdelijk invoert. Het is geen goed systeem. We zijn in ons onderzoek nog geen ander Europees land tegengekomen dat aan zulke omzetcompensatie doet.” Donderdag debatteert de Kamer over het plafond.

Wat is er mis met het energieplafond dat het kabinet voorstelt?

„Als energieleveranciers weten dat ze een vergoeding krijgen die gebaseerd is op de marktprijs die zij zelf vragen aan consumenten, hebben ze er belang bij die prijs te verhogen. Als veel energieleveranciers met elkaar concurreren, kunnen ze dat niet zo snel doen. Maar in Nederland hebben drie energieleveranciers zo’n 80 procent van de markt in handen. We weten uit onderzoek dat in zulke markten bedrijven strategisch gedrag vertonen en dat de prijzen stijgen, ook zonder dat ze onderling afspraken maken. De hogere winsten kunnen ze dan in hun zak steken.”

Hoe moet het dan wel?

„Je kan beter elk huishouden een vast bedrag per maand uitkeren, zoals het kabinet in november en december doet. In die maanden krijgen alle huishoudens twee keer 190 euro. Maak daar volgend jaar bijvoorbeeld 210 euro per maand van. Dat kost ongeveer evenveel als het prijsplafond nu zou kunnen kosten: zo’n 21 miljard euro. Dat maandbedrag kan het kabinet laten stijgen als de energieprijzen stijgen, zodat huishoudens niet slechter af zijn dan met het huidige energieplafondplan. Het voordeel is dat alle huishoudens een prikkel houden om energie te besparen en prijzen te blijven vergelijken. Ze krijgen die 210 euro dan immers sowieso. En het bedrag kan één op één worden afgetrokken van ieders energierekening.”

Maar het kabinet wil huishoudens zekerheid geven dat de prijs niet boven een maximum komt. Die zekerheid is er bij een vast bedrag niet.

„Het voordeel van ons idee is dat het eenvoudiger is en huishoudens er meer aan overhouden. Als het kabinet toch wil vasthouden aan een plafond kan het beter voor kostencompensatie kiezen. Dan krijgen energieleveranciers hun kosten vergoed plus een marge. Het verbaast mij dat ACM zegt geen redelijke marge te kunnen bepalen. Daar heeft de toezichthouder in deze en andere markten ruime ervaring mee, op het spoor en de postmarkt bijvoorbeeld waar het een redelijke prijs van postzegels bepaalt. Ja, het is nu wat ingewikkelder omdat de energieprijzen zo fluctueren. Maar ACM moet gewoon bekijken wat de inkoopkosten van bedrijven zijn. Plus een marge voor andere kosten, normale winst en risico. Hier is niks politieks aan. Dit is de taak van een markttoezichthouder en nu gooit ACM de handen in de lucht. Desnoods prikt het kabinet zelf een marge: 5 procent of 10 procent op de inkoopprijs. Alles is beter dan de omzetcompensatie waarvoor het kabinet nu tijdelijk kiest.”

Doen andere landen dit beter?

„Nederland staat alleen in Europa. Geen land heeft zo’n slecht plafondsysteem. Duitsland subsidieert 80 procent van wat je vorig jaar aan energie gebruikte. Dat is al veel slimmer, want dan blijft er voor iedereen een forse prikkel om energie te besparen én om een goedkopere energieleverancier te zoeken. Er zijn dan immers geen huishoudens die voor hun hele verbruik de lage plafondprijs krijgen zoals in Nederland. Nadeel van het Duitse plan is dat de overheid veel meer subsidie geeft aan grote energieverbruikers, doorgaans hoge inkomens, bijvoorbeeld aan mensen die in een tochtig kasteel wonen. Maar Nederland verstoort de markt veel meer. Het grootste deel van de huishoudens valt waarschijnlijk volledig onder het energieplafond. Een groot deel van de normale marktwerking verdwijnt dus. Om die consumenten hoeven bedrijven niet meer te concurreren. Dat drijft de prijzen op. Je kunt huishoudens meer en goedkoper steunen met een eenvoudig systeem. Waarom kiest de minister daar niet voor? ”