Fins oud-diplomaat: ‘Poetin wil zich Oekraïne niet laten ontglippen’

‘Een dwaalspoor.” Dat is het eerste wat René Nyberg zegt als hij de vraag krijgt of Oekraïne een neutrale bufferzone moet worden tussen oost en west, zoals Finland tijdens de Koude Oorlog was. Een neutraal Oekraïne, zeggen sommigen, zou oorlog kunnen voorkomen en spanningen met het Rusland van Vladimir Poetin kunnen verminderen.

Nyberg (1946) weet waar hij het over heeft. Hij is Fins ambassadeur in Rusland geweest en spreekt vloeiend Russisch. Hij was ook ambassadeur in Berlijn en bij de OVSE in Wenen, de Europese veiligheidsorganisatie waarvan de VS, Rusland én Oekraïne lid zijn. Nyberg volgt het nieuws over Oekraïne op de voet. Hij kijkt naar het Russische journaal, leest Russische kranten. Ook hij hoort mensen zeggen dat het zogeheten ‘Finland-model’ de angel uit het conflict rond Oekraïne kan halen door het land neutraal te maken.

Die vergelijking gaat mank, zegt hij in een lang telefoongesprek vanuit Helsinki. „Bij Finland lukte dat, na de Tweede Wereldoorlog, omdat Finland en Rusland het beide wilden. Het was deel van een vredesakkoord. Finland was na de oorlog klein en niet erg belangrijk voor Moskou. Daarom mocht het neutraal worden.

Volgens Poetin is Oekraïne deel van de Russische ziel. Hij wil het land terughalen in de Russische invloedssfeer

„Oekraïne kan niet neutraal worden, omdat Rusland dit niet wil. President Poetin laat de boel escaleren omdat hij ziet dat Oekraïne hem ontglipt. Volgens hem is Oekraïne deel van de Russische ziel. Hij wil het land terughalen in de Russische invloedssfeer. Daarover gaat dit conflict.”

Wat heeft neutraliteit voor Finland betekend?

„Tijdens de Koude Oorlog konden we nergens lid van worden. Niet van de Europese Gemeenschap, niet van de NAVO, niet van vrijhandelsassociatie EFTA. Zelfs Amerikaanse Marshallhulp sloegen we af. Het was een delicaat arrangement. De Sovjet-Unie viel Finland eind 1939 binnen om het in te lijven, zoals het met de Baltische landen had gedaan. Maar het liep anders. Tijdens de Winteroorlog, die drie maanden duurde, hebben wij met veel minder soldaten en materieel de Sovjets enorme klappen toegebracht. Een huzarenstuk: zij verloren achtmaal zoveel soldaten als wij. Stalin was razend. Later liep het minder goed voor ons en hebben we geprobeerd de duivel uit te drijven met Beëlzebub.”

Een Fins pact met Hitler om verloren gebied van de Sovjets terug te krijgen.

„Ja. In 1944 kwam er een wapenstilstand met de Sovjet-Unie. Daarna probeerden we de Wehrmacht uit Finland te gooien. Na de oorlog sloten we een vredesverdrag met Moskou. Wij verloren een tiende van ons grondgebied, waaronder Karelië, en moesten enorme herstelbetalingen aan Moskou doen. In ruil daarvoor lieten ze ons met rust en ontsnapten we als enige buurland van de Sovjet-Unie aan bezetting door het Rode Leger. We konden onze soevereiniteit en democratie houden, op voorwaarde dat we strikt neutraal bleven. In de loop der jaren is Finland een stabiele, westerse verzorgingsstaat geworden. Maar over elk stapje moesten we met Moskou onderhandelen.”

Finland was niet bezet, Oekraïne is dat nu deels wel. Maakt dat veel uit?

„Zeker. Wij zijn nooit door de Sovjets bezet geweest. Oekraïne en Georgië hebben wél Russische soldaten op hun grondgebied. Wij hadden een vredesverdrag. Zij hebben dat niet. De Finse grens met Rusland is ruim 1.300 kilometer lang, maar daar is nooit gedoe. Toen Finland Karelië en ander gebied aan de Sovjet-Unie gaf, evacueerde het alle Finnen die daar woonden naar Finland. Tot de laatste man. Een tiende van de bevolking werd verhuisd. Dorpen werden platgebrand, geen huis stond meer overeind. Pijnlijk. Maar zo hadden we tenminste geen irredenta [een regio die bij land A hoort, maar etnisch, historisch of cultureel dichterbij land B staat, red.]. De grens tussen het mijn en dijn was scherp gemarkeerd. In 1952 werden de Olympische Spelen in Helsinki gehouden. De Sovjets stuurden gewoon atleten, zonder enig probleem. Het vredesverdrag houdt nog altijd stand, al heeft Finland na de val van de Muur eenzijdig de militaire restricties uit dat verdrag nietig verklaard. Dus aan de ene kant van de grens heb je Finnen met hun sterke instituties en parlementaire democratie, aan de andere Russen die door één man worden bestuurd. Helder.”

Kan Rusland zo’n relatie met Oekraïne hebben?

„Nee. Wij deden ons eigen ding, en toch noemden de Sovjets ons een ‘bevriend land’. Oekraïne doet nu ook zijn eigen ding, maar op de Russische tv wordt het voor rotte vis uitgemaakt: Oekraïners zijn ‘miserabel’ en ‘fascistisch’ en zouden ‘in de klauwen van de Amerikanen’ zitten. Wat Moskou van het kleine Finland tolereerde, tolereert het niet van het immense Oekraïne.”

Kostte het Finland moeite om die relatie goed te houden?

„Ja, het was eieren lopen. Eerst zaten we in een diepe put. Langzaam kwamen we daaruit. In de jaren zeventig waren we de grootste westerse handelspartner van de Sovjet-Unie, totdat Duitsland ons met gaspijpleidingen inhaalde. We verkochten goederen, voedsel en machinerie aan Moskou. Finse invloeden waren overal in de Sovjet-Unie zichtbaar. Na Stalins dood mochten er Finse toeristen in. Ik ging ook, als student. Wat we zagen, was onvoorstelbaar: de gevreesde supermacht bleek een underdog! We verkochten ons hele hebben en houden op de zwarte markt. Finland is rijk geworden van handel met de Sovjets.”

Heeft Finland die ongelijke verhouding daardoor volgehouden: vanwege het geld?

„Nee. Wat ons er doorheen trok, was de kracht van onze instituties. We bleven een gezonde, noordelijke democratie. Dat gaf ons de veerkracht om slimme oplossingen te bedenken.”

Zoals?

„We mochten van Stalin geen lid worden van de unie van noordelijke landen. Na zijn dood deden we dat stilletjes toch. Ook de EFTA was taboe. Dus richtten wij de zogeheten ‘FINEFTA’ op, én een tegenhanger bij de Comecon [het economische verdrag van landen van het Warschaupact]. Maar die tegenhanger hebben we nooit geactiveerd. Dat soort dingen.”

En de NAVO?

„Daar had niemand het over. Onmogelijk! Gelukkig voor ons was Zweden, ons rijke, stabiele buurland, evenmin NAVO-lid. Stockholm en Helsinki hadden afgesproken: als de Sovjet-Unie Finland aanviel, zou Zweden meteen ouvertures maken naar de NAVO. Dat was precies wat Moskou wilde vermijden. Zelfs na de ineenstorting van de Sovjet-Unie, toen we eindelijk lid konden worden van de Europese Unie, kregen wij instructies van de president: ‘Niet zeggen dat we bij de EU willen vanwege de veiligheid!’ Als we in Brussel werden geweigerd, was onze veiligheidspositie tenminste niet aangetast. Maar feit was: Zweden ging bij de EU vanwege de interne markt, wij vanwege de veiligheid.”

Lees ook Scandinavië zoekt militaire beschutting tegen Rusland

Zweden en Finland zijn close met de NAVO, maar geen lid. Is dat nog altijd een troefkaart tegenover Moskou?

„Goed gezien. Dat wij nu zouden overwegen NAVO-lid te worden vanwege de Oekraïnecrisis, is onzinnig. Géén lid zijn geeft ons een machtspositie: we kunnen met lidmaatschap dreigen. Als we lid zijn, kan dat niet meer. Waarom zouden we die kaart nu weggeven?”

Rusland heeft veertien buurlanden. en problemen met dertien. Alleen met Finland niet. Poetin wil dat zo houden. Wij ook

Zou president Poetin Finland kunnen aanvallen?

„Poetin heeft maar één doel: premier Zelensky en de Oekraïense regering vervangen door loyalisten. Met Finland wil hij niks. Rusland heeft veertien buurlanden. Met dertien daarvan heeft het problemen. Alleen met Finland niet. Poetin wil dat zo houden. Wij ook. Zweden en Finland werken militair nauw samen, zoals Nederland en Duitsland. Er komt geen Zweedse of Finse Alleingang naar de NAVO.”

Terug naar Oekraïne als buffer. Volgens het Minsk-akkoord…

„Sorry, één ding moet u goed begrijpen: de vader van de moderne Oekraïense natie is Vladimir Poetin. Hij wilde Oekraïne naar zijn hand zetten in 2014, met de annexatie van de Krim en de bezetting van Donbas. Hij heeft gefaald. Steeds minder Oekraïeners willen Russisch worden. Oekraïne heeft een onafhankelijke pers. Vrije verkiezingen. Over wat voor ‘bufferzone’ hebben we het? Poetin wil Oekraïne niet als buffer, hij wil het hébben. Finland kon destijds westers worden, zonder ergens lid van te worden. Oekraïne zit nu in een soortgelijke positie en dát is juist de doorn in Poetins oog.”

Gaat het Poetin niet ook om de oostwaartse uitbreiding van de NAVO?

„Polen is verloren. De Baltische landen en alle anderen ook. Geen NAVO-land wil weer de Russische invloedssfeer in. Poetin weet dat. Hij kan eindeloos herhalen dat Amerika en het Westen ‘zwak’ zijn, maar híj is degene die in een zwakke positie zit. Hij heeft zichzelf in een hoek gemanoeuvreerd. Zijn oude bondgenoten zijn zelf weggelopen. Hij staat alleen. Zijn volk wil geen grote oorlog meer zoals in Tsjetsjenië. De Russische media bereiden het volk niet voor op oorlog. Ik verwacht daarom geen grote aanval op Oekraïne. Het enige wat Poetin kan, is als stoorzender fungeren.”