Aan het mediafront slaat Oekraïne Rusland om de oren met sterke symbolen

„Russisch oorlogsschip, fuck you.” Op 24 februari 2022, de eerste dag van de Russische invasie, richt kapitein Bohdan Hotskiy die inmiddels legendarische woorden over de radio tot raketkruiser Moskva. Hotskiy is als grenswacht gelegerd op het strategisch in de Zwarte Zee gelegen Slangeneiland. Een geluidsopname wordt snel de wereld over gestuurd. Na het eerste salvo Russische raketten is ook meteen de media-oorlog begonnen.

Volgens de Oekraïense autoriteiten zijn Hotskiy en zijn collega’s op Slangeneiland onder vuur genomen, en daarbij gedood. „Alle grenswachten kwamen heroïsch om het leven”, verklaart president Volodymyr Zelensky diezelfde avond nog. „Maar ze gaven zich niet over.” Dertien gestorvenen worden postuum tot held uitgeroepen.

Na enkele dagen blijkt dat de grenswachters nog leven. Het Russische ministerie van Defensie meldt zelfs enkele uren na het voorval al dat alle omstreeks tachtig mannen op het eilandje de wapens hebben neergelegd en gevangen zijn genomen. Maar hebben zij niet ook maandenlang beweerd dat ze alleen maar aan het oefenen waren aan de Oekraïense grens? Naar de Russen luistert al niemand meer.

Oekraïne en Rusland strijden ieder om het narratief over de oorlog in de media. Oekraïne erkent openlijk dat dit onderdeel is van het gevecht. Het toont zich een meester van de selectie: de geluidsopname van Slangeneiland duurt veel langer, maar de twintig seconden die worden verspreid spreken kennelijk het meest tot de verbeelding. De rest van de opname is tot op heden geheim. „Uit veiligheidsoverwegingen”, zegt een woordvoerder van de Oekraïense grenswacht desgevraagd. „Er wordt ook wel erg veel in gescholden”, zegt een andere woordvoerder.

In een winkel in Kiev hangt een T-shirt met een afbeelding van een Oekraïense soldaat op Slangeneiland die het Russische oorlogsschip Moskva uitscheldt. Foto Dominika Zarzycka/NurPhoto/Shutterstock

De scheldpartij tegen de Russische kruiser Moskva is een symbool van het Oekraïense verzet tegen de invasie geworden. Een militair draagt de scène op zijn uniform. Foto Christopher Furlong/Getty Images

Oekraïense postzegels waarop de beroemde Slangeneiland-scène te zien is, werden veel gedeeld op sociale media. Foto Mykolatys/EPA

De Slangeneiland-postzegel was zo populair, dat de website van de Oekraïense posterijen bezweek onder de belangstelling. Foto Leon Neal/Getty Images

Slangeneiland groeit uit tot het symbool van Oekraïense onverzettelijkheid. De frase duikt op reclameborden en T-shirts op en voor het uitspreken ervan geldt een uitzondering op de fatsoensregels die normaliter in Oekraïne gelden. Zelensky noemt de episode in zijn toespraken. Als de Moskva tot zinken wordt gebracht in april 2022 worden in een beperkte oplage postzegels gedrukt met het beeld van een Oekraïense militair die zijn middelvinger opsteekt naar het schip. De echte oorlog mag dan nog niet gewonnen zijn, aan het mediafront slaat Oekraïne steeds weer trefzeker toe. Niet in de laatste plaats ook dankzij Zelensky zelf, die in Europa deuren plat loopt en toespraken geeft. The Guardian noemt Zelensky de „winnaar in de oorlog van woorden”.

Subaru vol journalisten

Een onderdeel van deze strategie is ook dat Oekraïne nog net niet de rode loper uitrolt voor internationale media die verslag willen doen van de oorlog. Bij een Oekraïens checkpoint buiten de stad van Izjoem, kreeg NRC in september een grote grijns bij het laten zien van de perspas. Inwoners mochten de stad niet in of uit, maar een Subaru vol journalisten? Prima.

Lees ook: ‘Na dit alles kan ik niet meer in Izjoem blijven leven’

Officieel scoort Oekraïne slecht op het gebied van persvrijheid. In 2022 zijn bij het Europees Centrum voor Pers en Mediavrijheid (ECPMF) 140 meldingen gedaan van ‘verstoringen van de mediavrijheid’. Het grootste deel hangt samen met de Russische aanval op Oekraïne: negen journalisten kwamen tijdens hun werk om het leven in Oekraïne, in sommige gevallen doordat Russische troepen ze expres doelwit maakten.

Een klein deel van de meldingen heeft te maken met het mediabeleid van de Oekraïense strijdkrachten. Het krijgen van een accreditatie is makkelijk, maar bij de perspas zit ook de instructie om ,,het publiek en de wereldgemeenschap te informeren over oorlogsmisdaden begaan door de Russische Federatie tijdens haar grootschalige gewapende agressie tegen Oekraïne”.

In november verloren zes journalisten hun accreditatie, omdat ze zonder toestemming de net bevrijde stad Cherson in waren getrokken. Voor zulke gebieden ligt een strak draaiboek klaar. Deels heeft dat met veiligheid te maken, deels met de wens om de regie te houden over wat er bericht wordt. De Oekraïense autoriteiten stellen, met de blik van een ‘journalist’, eerst zelf graag vast wat de hardste, schokkende ontdekkingen zijn. Daarna worden journalisten hier onder begeleiding van een persofficier heen gebracht. De perstoer langs de massagraven van Boetsja was „georganiseerd als een toeristisch tripje”, zegt NRC-fotograaf Kostyantyn Chernichkin. „Maar het was de enige manier om hier verslag van te doen.” De gruwelijke foto’s gingen de wereld over.

Lees ook: Met ‘Boetsja’ heeft Europa er een groot trauma bij

Voor zover door de dikke oorlogsrook heen te zien is, is Oekraïne vrij betrouwbaar met de feiten. Maar soms ontspoort de ‘snel en groot nieuws-methode’, zoals toen na de bevrijding van Cherson er een bak met tanden in een Russische verhoorkamer werd gevonden. „Een mini-Auschwitz”, volgens het ministerie van Defensie. Dagblad Bild vond later een lokale tandarts die de tanden herkende. De Russen zouden de bak uit zijn praktijk in de verhoorkamer hebben gezet ter intimidatie. In Izjoem werden journalisten uitgenodigd om een „massagraf” te bezoeken. Laten bleek het om een geïmproviseerde begraafplaats te gaan.

Internetfilter

Aan het media-front draait het niet alleen om het stutten van de internationale steun, maar ook om het beschermen van de eigen bevolking. De Russische retoriek, ondersteund met een giftig en miljoenen euro kosten multimediaal propaganda-offensief, dringt nog steeds door in Oekraïense huiskamers. Niet alleen in bezette gebieden, maar ook in dorpen en steden aan het front, waar mensen hun huizen niet uit durven. Rusland is zich bewust van hoe weinig mensen kunnen overzien vanuit hun woning, en speelt hierop in. Na de bezetting van de regio Cherson werden meteen Russische telecomverbindingen verlegd, stevig achter het filter van censuurwaakhond Roskomnadzor.

Een vrouw die met haar twee dochters en echtgenoot negen maanden onder de bezetting in Cherson leefde vertelt dat ze bang was om ook maar een flintertje Russische media tot zich te nemen, uit angst „vergiftigd” te worden. Wanneer ze wel buiten kwam merkte ze dat sommige buren er wel voor gevallen waren. Telkens als ze de deur uitging haalde ze alle Oekraïense mediakanalen van haar telefoon, om die daarna thuis weer te installeren.

De twijfel die Russische propaganda zaait, is destabiliserend. Een man die maandenlang in de regio Charkov onder de bezetting leefde, zonder telefoonverbinding, internet of elektriciteit, was in eerste instantie blij toen Oekraïne zijn stad had bevrijd. Maar al snel kwam hij erachter dat in Oekraïne in oorlogstijd ook niet alles mag: als man van gevechtsleeftijd mag hij bijvoorbeeld het land niet uit, terwijl hij nu graag zou vluchten. In het westen van Oekraïne vond hij geen aansluiting omdat hij Russisch praat en omdat hij onder de bezetting een deel van het Oekraïense verhaal over de oorlog niet meegekregen heeft.

Hij trok verslagen terug naar het minder veilige oosten. Ook ging hij Russische media lezen, om een beeld van beide kanten te krijgen – in ‘zijn’ Oekraïne voelde hij zich niet meer thuis. Toen NRC hem in februari weer sprak vertelde hij dat hij al weken in een huis in Charkov zat, „als in een gevangenis”. Hij zat in zelfisolatie en durft de straat niet op omdat hij op Russischtalige Telegramkanalen heeft gelezen dat Oekraïne willekeurig mannen op straat aanhoudt en linea recta naar het bloederige front bij Bachmoet stuurt – wat niet zo is.

Oekraïne moet zwaar geschut inzetten tegen dit soort ontwrichting. Er bestaat al een Centrum tegen Desinformatie, dat geregeld waarschuwt voor wilde verhalen. In het kader van de veiligheid ondertekent Zelensky al op 19 maart een decreet om alle landelijke tv-kanalen samen te voegen tot één door de overheid gerunde dienst, die eenduidige informatie verschaft over wat er gebeurt. In december wordt ook een nieuwe mediawet ondertekend die het mogelijk maakt om media online te blokkeren, zonder tussenkomst van een rechter. De agressieve Russische desinformatie maakt dat nodig, maar de wet zorgt ook voor groeiend ongemak, want voor een jonge democratie als Oekraïne vormt beperking van de persvrijheid ook een risico.