Europa twist over vraag: wat is precies een prijsplafond?

Nog een slachtoffer van de inflatie: het woord ‘prijsplafond’. Geen woord dat in de Europese politiek dezer dagen zo vaak over de tong gaat als deze potentiële oplossing voor de energiecrisis.

Maar terwijl de energieproblemen zich verdiepen en steeds meer politieke taboes wegsmelten, blijft ook na deze week veel onduidelijk over hoe die oplossing er dan uit moet zien. Net als het antwoord op een cruciale vraag: waar hebben we het in Europa eigenlijk over, als we het over een prijsplafond hebben?

De Sloveense premier Robert Golob formuleerde een bescheiden ambitie, bij aankomst bij een topontmoeting met EU-collega’s in Praag deze donderdag. Niet het met elkaar eens worden was het doel, maar de vraag „of we maatregelen op dezelfde manier begrijpen”.

Het illustreert hoe hypertechnisch en ingewikkeld de materie is waarover EU-landen met elkaar discussiëren en in de clinch liggen. Een Europees plafond op de groothandelsprijs van gas staat daarbij centraal, maar daarachter gaan grote vragen schuil over eerlijk delen en solidariteit.

Ook na de ontmoeting bleef een besluit hoe de EU nu verder gaat uit. Voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen zegde toe snel met uitgewerkte voorstellen te komen, waarna de leiders er 20 oktober in Brussel over door zullen praten. In de door herfstkleuren omhulde Praagse burcht werd vrijdag een bij vlagen hard gesprek gevoerd. Terwijl de winter nadert, loopt de politieke temperatuur in veel EU-lidstaten alleen maar op en dat zet inmiddels ook grote druk op de Europese discussie.

Ergernis ontstond er recent vooral over het megasteunpakket van in totaal 200 miljard euro dat de Duitse regering vorige week donderdag presenteerde. Met dat pakket beschermt Berlijn de eigen huishoudens en bedrijven tegen de torenhoge energieprijzen. Maar vanuit de rest van Europa klonk al razendsnel de kritiek: en wij dan?

‘Egoïsme’ van Duitsland

Bij aankomst in Praag zette de Poolse premier Mateusz Morawiecki direct de toon, met een sneer naar het ,,egoïsme van Duitsland” en kritiek op het pakket dat „de gemeenschappelijke Europese markt ondermijnt en vernietigt.” Opvallender was dat ook de Oostenrijkse kanselier Karl Nehammer benadrukte dat de Duitse actie een „wake-upcall” is. ,,Als de [Europese] Commissie niet opschiet, dan gaan lidstaten nationaal handelen, wat we nu kunnen zien.”

Die kritiek op de Commissie klinkt al langer, uit verschillende hoeken. Al maanden vraagt een groeiende groep lidstaten om veel verregaandere maatregelen om de Europese gasprijzen te drukken, met als voorkeursoptie een Europees prijsplafond. Maar de weerstand daartegen is al even lang groot, niet alleen bij lidstaten als Duitsland en Nederland maar ook bij de Europese Commissie zelf. De vrees voor tekorten en distributieproblemen die zo’n maximumprijs in gang zouden kunnen zetten, blijft groot. Net als zorgen over de manier waarop prijsingrijpen de prikkel om te besparen weghaalt en de disbalans tussen vraag en aanbod nog groter maakt.

Toch beweegt de discussie de afgelopen weken rap, nadat EU-lidstaten het vorige week al eens werden over het invoeren van energieheffingen om burgers en bedrijven te kunnen compenseren. Onder grote druk zette Von der Leyen deze week in een brief aan de EU-leiders in zeer grove schetsen de verdere opties voor het drukken van de prijzen uiteen. Daarin suggereerde ze nu toch verschillende soorten prijsplafonds. Bijvoorbeeld een ‘prijsbegrenzing’ op de TTF-markt die momenteel bepalend is voor de gasprijs in Europa. Daarmee zou Europa moeten duidelijk maken dat ze niet bereid is „welke prijs dan ook” voor gas te betalen.

Maar diplomaten tasten in het duister over hoe zo’n maatregel er in de praktijk uit moet zien. Zeker is dat Brussel nog harder wil gaan onderhandelen met betrouwbare leveranciers zoals Noorwegen. Na een gesprek kwamen de Noorse premier Jonas Gahr Støre en Von der Leyen donderdag met een gezamenlijke verklaring aan het verlagen van de prijzen te willen gaan werken. Maar over of Noorse gasleveranciers echt bereid zouden zijn Europa te matsen, bestaat ook bij diplomaten veel scepsis.

Iberisch plafond: meer verbruik

Onduidelijkheid blijft er ook over een ander ‘prijsplafond’ dat Von der Leyen opwierp en zich richt op de prijs van gas die wordt gebruikt voor het opwekken van elektriciteit. Deze zomer kregen Spanje en Portugal bij hoge uitzondering toestemming zo’n plafond te introduceren – met als gevolg dat het gasverbruik in die landen juist weer steeg. „De allerslechtste optie van alle slechte opties”, aldus een kritische EU-diplomaat onlangs in reactie.

Beide prijsmaatregelen zouden volgens Von der Leyen louter ingevoerd kunnen worden als ze samengaan met dwingende gasbesparingsverplichtingen en bindende afspraken over het Europees verdelen van gas bij directe tekorten. Maar over de doos van Pandora die dat opent, durven diplomaten en EU-ambtenaren nog nauwelijks te speculeren.

Hetzelfde geld voor een andere maatregel die al maanden wordt besproken, maar steeds meer steun krijgt: de gezamenlijke inkoop van gas. Door krachten te bundelen en haar marktmacht in te zetten zou de EU als geheel betere prijzen af kunnen dwingen.

De vergelijking met vaccins, waar die inkoop na wat opstartproblemen uiteindelijk als succesvol werd gezien, wordt vaak gemaakt. Maar tegelijk is de inkoop van gas vele malen ingewikkelder dan vaccins, omdat er honderden private partijen bij betrokken zijn en je het aangekochte materiaal niet zomaar in dozen over Europa kunt uitrijden. Ook hierbij wordt de netelige vraag: hoe moet het gas verdeeld worden? Heeft het Roergebied meer recht dan de Sloveense industrie? Gaan huishoudens altijd voor, of krijgen die ook een beperkt ‘gasbudget’?

Het zouden radicale maatregelen zijn, die EU-landen veel verder dan nu insnoeren in een gezamenlijk energienetwerk. Aarzelende diplomaten benadrukken dat zulke ingrepen zeer tijdelijk zouden moeten zijn. Maar hoe makkelijk zo’n eventuele crisisstructuur uiteindelijk weer uit elkaar te trekken is, weet niemand. En ook niet of de ‘normale tijden’, wanneer de noodinterventies voor energie weer geschrapt kunnen worden, ooit nog zullen aanbreken.

Dat goedbedoelde noodmaatregelen ook ongewenste bijeffecten kunnen hebben, werd de afgelopen weken al wel pijnlijk duidelijk. Eerder dit jaar kwamen EU-landen de verplichting overeen hun gasopslagen per 1 oktober voor 90 procent gevuld te hebben. Inmiddels is duidelijk dat de race die landen deze zomer voerden hun opslagen te vullen, een gigantisch prijsopdrijvend effect heeft gehad.

Ook Nederland pragmatischer

Hoe dan ook lijken steeds meer heilige huisjes waartegen de Commissie zich zelf al maanden verzet te sneuvelen, en schuift ook traditioneel tegenstander Nederland op.

Premier Mark Rutte putte zich in Praag uit te benadrukken dat hij vooral „niet ideologisch” en „forward leaning” in de discussie staat en louter wil „kijken wat werkt”. Vrijdagochtend had Rutte overleg met zijn collega’s uit Duitsland en Frankrijk, Olaf Scholz en Emmanuel Macron. Vooral over het gezamenlijk inkopen van gas is Nederland recent een stuk positiever geworden.

Ook Rutte realiseert zich dat de crisis inmiddels zware druk zet op heel Europa en daarmee ook de eenheid onder druk zet. Lost Europa het probleem van de gasprijzen niet op, dan zal de discussie zich razendsnel verplaatsen naar een andere, over geld.

In een opiniestuk dat eerder deze week in onder meer NRC werd gepubliceerd, riepen twee Eurocommissarissen op tot „gemeenschappelijke Europese instrumenten” en een „sterke respons via de begroting van de EU”. De goede Europese verstaander begreep: gezamenlijke schulden.

Vrijdag kondigde Commissie-voorzitter Von der Leyen wel aan met nieuwe plannen te zullen komen voor „aanvullende financiering” om de energietransitie van Europa te versnellen. Op de vraag of daarvoor ook in Europees verband geld geleend moet gaan worden, gaf ze geen antwoord.