En dan zit als familiebedrijf je topman ineens vast. Wat doe je dan?

Jumbo-familie Van Eerd was zich jaren geleden al bewust van de risico’s van een hecht bedrijf vol bloedverwanten. Daarom liet Karel van Eerd in 2013 een dik familiestatuut opstellen, met „tientallen scenario’s voor situaties die in familiebedrijven voor een hoop ellende kunnen zorgen”, zei hij destijds in vakblad Pur Sang. „Wat dient er te gebeuren als iemand zijn aandelen wil verkopen of naar Indonesië verhuist? Dat soort dingen.”

Of in het statuut ook een draaiboek staat voor een familielid dat verwikkeld raakt in een strafzaak, is onbekend. Toch is dat sinds deze week bij Jumbo de realiteit. Dinsdag werd algemeen directeur Frits van Eerd, samen met acht anderen, gearresteerd in een onderzoek naar het witwassen van grote hoeveelheden geld en goederen. Vrijdag besliste de rechter-commissaris dat hij nog zeker drie dagen langer vast moet blijven.

Van Eerd (55) is niet de hoofdverdachte in de zaak – dat is oud-motorcrosser en autohandelaar Theo E. uit Drenthe – maar wel de meest prominente betrokkene. De Brabander leidt van een van de grootste werkgevers van het land. Ook buiten zijn bedrijf is hij uiterst zichtbaar: Van Eerd is een prominent sportsponsor, autoracer en bezit een kapitale collectie aan klassieke auto’s en enkele vliegtuigen.

Voor Jumbo (9,9 miljard euro omzet, 100.000 werknemers) kwamen de invallen als een volslagen verrassing. Op het hoofdkantoor in Veghel werden invallen gedaan om correspondentie en enkele auto’s van Van Eerd in beslag te nemen. Het concern kwam pas uren na de inval met een verklaring. De strekking daarvan: het onderzoek richt zich niet op Jumbo. Die boodschap herhaalt het bedrijf sindsdien.

Maar wat kun je doen als je topman in een dergelijke situatie belandt? En helpt het dan dat je een familiebedrijf bent, of is dat juist een nadeel? NRC sprak met vijf deskundigen die regelmatig bedrijven in crisis adviseren over de vraag wat er in zulke situaties op bedrijven afkomt.

Stilzitten

Jumbo koos direct voor de verdediging: het trok alle luiken dicht. Dinsdag sprak het supermarktconcern over „vragen” die justitie had voor Van Eerd. Over een arrestatie werd niet gesproken, zelfs niet toen dat nieuws uitlekte.

Op de vele vragen die rondgingen, ging het bedrijf niet in. Want wie leidt het bedrijf nu de topman vastzit? De vaste perslijn was dinsdag niet bereikbaar, telefoontjes naar het hoofd woordvoering bleven onbeantwoord. Toen donderdag bleek dat justitie Van Eerd langer wil vasthouden, voegde Jumbo daar een korte verklaring aan toe: in afwezigheid van de topman is de dagelijkse bedrijfsvoering „gewaarborgd door het directieteam”.

Jumbo kan zich die aanpak veroorloven omdat het een familiebedrijf is zonder beursnotering. Het heeft daardoor meer vrijheid om te bepalen wat het naar buiten brengt, zegt Leen Paape, hoogleraar corporate finance aan de Nyenrode Business Universiteit. „Bij een beursgenoteerd bedrijf moet je alle feiten die bekend zijn delen met de markt. Bij een familiebedrijf hoeft dat niet.”

Op zich is die strategie niet onverstandig, zegt Peter Smit, die als reputatiemanager al jaren grote bedrijven in crisis bijstaat. „Het eerste wat je in zo’n geval moet doen, is uitzoeken hoe het zit. Want als je iets zegt dat later niet blijkt te kloppen, is de schade nóg groter.” De zinsnede „naar wij hebben begrepen” in het persbericht is volgens hem veelzeggend. „Dat impliceert dat ze bij Jumbo ook nog niet precies weten wat er speelt.”

Het probleem: ze kunnen het Van Eerd nu niet vragen. Bijna alle verdachten zitten nog in beperking. Ze mogen geen contact hebben met de buitenwereld, alleen met hun advocaat. „Dus je kúnt nu ook wachten totdat justitie zijn werk geeft gedaan”, zegt Smit, refererend naar de nog niet afgeronde politieverhoren. Tegelijkertijd is het goed om af en toe iets te melden. „Al is het maar: het onderzoek loopt nog, wij weten net zoveel als jullie.”

Zodra Van Eerd wordt vrijgelaten, is zo’n aanpak niet meer vol te houden, stelt Smit, die in het verleden onder meer supermarktconcern Ahold en bierbrouwer Heineken bijstond. „Op dat moment móét je openheid geven. Anders geef je de buitenwereld de gelegenheid om te gaan speculeren. En dat gaat eigenlijk nooit richting het positieve.”

Doe als raad van commissarissen ook eigen onderzoek, adviseert Mijntje Lückerath, hoogleraar Corporate Governance in Tilburg. „Je moet er iets van gaan vinden. Dat doe je door te laten zien dat je onafhankelijk onderzoek hebt gedaan.” Op het onderzoek van het OM moet Jumbo volgens haar niet wachten. „Dat kan nog maanden tot een jaar duren. Je wil nu weten: wat klopt er wel, wat klopt er niet? “

Later moeten de commissarissen volgens Lückerath ook kijken naar hun eigen rol. „Dan stel je vragen als: hadden wij dit kunnen weten? En hoe dan? Hoe hebben we gehandeld? Maar nu is het vooral alles uit je handen laten vallen en samen bekijken: hoe gaan we deze crisis aanpakken?”

Een van de ongemakkelijke vragen die daarbij op tafel ligt, is de rol van Frits van Eerd in het bedrijf. Kan hij als topman aanblijven zolang hij verdachte is in een witwasonderzoek? Het gevaar is dat deze zaak de reputatie van het bedrijf beschadigt, zegt Charles Huijskens, die met adviesbureau Huijskens Sassen al dertig jaar bedrijven bijstaat in crisiscommunicatie.

Lees hier ons profiel: Frits van Eerd: onconventioneel Jumbo-topman met een (te?) grote liefde voor auto’s

Zijn algemeen advies in zulke situaties: wijs zoveel mogelijk naar de privépersoon. „Belangen van een individu gaan nooit boven die van een onderneming. En het belang van het bedrijf is de schade beperken. Als iemand zich daadwerkelijk heeft ingelaten met zaken die niet door de beugel kunnen, dan wil je zo veel mogelijk afstand houden.”

Keuze simpeler

Bij een beursgenoteerd bedrijf is de keuze volgens Huijskens simpeler dan bij een familiebedrijf. Wanneer daar een topman als verdachte wordt aangemerkt, dan is dat een relatieve onbekende. Die kun je nog dezelfde dag „met een katapult het bedrijf uit schieten”. Huijskens adviseerde Ahold rond het boekhoudschandaal in 2003. Topman Cees van der Hoeven en zijn rechterhand Michiel Meurs stapten vrijwel meteen op toen bleek dat de jaarrekeningen kunstmatig waren opgehoogd. „Je meldt dat de topman besloten heeft zijn taken neer te leggen, om zich tegen verdachtmakingen te verdedigen”, schetst Huijskens. „En als je eenmaal die harde scheiding hebt aangebracht, kan de onderneming makkelijker communiceren. Dan is de lijn: als je iets wilt weten, moet je bij hem zelf zijn.”

Toch zijn hierop ook uitzonderingen te bedenken. Advocaat Robert Hein Broekhuijsen wijst op voormalig ING-topman Ralph Hamers. Die is nog steeds onderwerp van OM-onderzoek naar het faciliteren van witwassen via de grootste bank van Nederland. Maar dat belemmerde Hamers niet om over de te stappen naar de Zwitserse, beursgenoteerde, bank UBS. „Daar hebben ze hem dus niet ongeschikt geacht, ondanks de verdenking.”

Bij een familiebedrijf als Jumbo ligt snel afscheid nemen lastiger. Frits van Eerd is ook aandeelhouder én heeft een rol als broer en zoon in de familie. Die verwevenheid is ook elders zichtbaar: de advocaat van Jumbo, Hendrik Jan Biemond, is ook Van Eerds advocaat. Volgens hoogleraar Paape moet die laatste situatie „niet te lang blijven duren”. „Er kan al snel een belangenconflict ontstaan met gevolgen voor de reputatie van het bedrijf.”

Los daarvan heeft de mogelijke betrokkenheid bij witwassen door Van Eerd mogelijk ook gevolgen voor zijn toegang tot bankrekeningen, stipt advocaat Broekhuijsen aan. „En daarmee ook voor Jumbo.” Onder Nederlandse antiwitwaswetgeving zijn banken verplicht te bekijken of een klant een witwasrisico vormt. Broekhuijsen: „Als Van Eerd nu een rekening wil openen, gaan meteen alle signalen op rood. En dat zal ook gelden voor de onderneming waarvan hij bestuurder is. Hij zal volledig open moeten zijn over wat er nu aan de hand is.”

Draaiboeken

Dat Van Eerd nu verdachte is, betekent nog niet dat hij ook echt schuldig is aan witwassen, benadrukken alle experts. „Je hebt ook gradaties in de ernst van de fout”, zegt Lückerath. „Heeft hij een auto gekocht waarbij geen btw op het bonnetje stond? Dat mag niet, maar dan volstaat een excuus misschien. Of gaat het echt om onacceptabele, structurele misstanden?”

Ze wijst op Scott Thompson, oud-topman van Yahoo. Die bleek te hebben gelogen over zijn eigen cv en moest opstappen. „Dat was misschien niet strafbaar maar commissarissen zeiden daar wel: dit kunnen we niet accepteren. Welk voorbeeld stel je richting je organisatie als je je topman toestaat te liegen over zulke zaken?”

Ook van belang: het feit dat Van Eerd al heeft vastgezeten. Hoogleraar corporate finance Paape: „In de statuten staan bepalingen over wanneer je als bestuurder niet meer actief kunt zijn. Als je ontoerekeningsvatbaar bent bijvoorbeeld. Maar staat er ook iets in over het scenario waarbij je bestuurder, al is het maar voor even, in de gevangenis eindigt?”

Idealiter liggen voor zulke scenario’s draaiboeken klaar, zegt crisismanager Peter Smit. Hij adviseert cliënten altijd meteen te beginnen met een inventarisatie van mogelijke risico’s of crisissituaties waar een bedrijf mee te maken kan krijgen. „Het kan zijn dat er iets is met een bedrijfslocatie, of een product. Bij alles bedenk je dan: wat doe je in zo’n geval, met wie heb je contact?”

Maar het is in zo’n proces ook belangrijk om te kijken naar mogelijke risico’s rond het management, zegt hij. „Dat kan een fout maken, seksueel een misstap maken of in een strafzaak belanden. Je hoopt natuurlijk dat je zo’n scenario nooit nodig hebt. Maar áls het zo is, dan heb je er tenminste over nagedacht. Dan ga je toch op een andere manier communiceren.”

Het huidige scenario is er niet een dat van tevoren door Jumbo is doorgedacht, vermoedt Smit. „Alles wijst erop dat ze heel verrast zijn. Daar hebben ze denk ik gedacht: Frits rommelt een beetje in de autosport, het zal wel. Terwijl je als bedrijf moet willen weten in welke situaties een bestuurder zich begeeft. Welke activiteiten houd je erop na, ook buiten je werk om? Wat zijn de risico’s? Vaak zie je dat bedrijven daar pas over na gaan denken als het al te laat is.”