Een orchidee heeft warmte nodig. Dat kan de kweker niet meer betalen

Het leven van Cor Middelkoop draait grotendeels om orchideeën. Vrienden, familie en collega’s noemen hem ook wel Corchidee. Thuis heeft hij er in elke ruimte minimaal eentje staan. Als productmanager pot-orchideeën bij de grootste Nederlandse bloemen- en plantenveiling, Royal Flora Holland, weet hij zo’n beetje alles over de plant en de markt. Hij rijdt het hele land door voor gesprekken met kwekers en kopers. Daar geniet hij enorm van, hoewel de sfeer de laatste maanden vaker bedrukt is.

Nu is hij, zoals wel vaker, onderweg naar een kweker in het Westland. De afdeling verkoop wil graag van hem weten hoe de markt ervoor staat, en Middelkoop is benieuwd hoe het met het bedrijf gaat.

Want het gaat niet goed met de orchidee in Nederland. De consument bezuinigt en koopt minder orchideeën, de prijzen dalen en naar verwachting gaat een derde van de kwekers stoppen omdat voor de kweek veel warmte nodig is, en ze last hebben van de hoge energieprijzen. Middelkoop denkt dat de productie de komende tijd eveneens met een derde zal dalen, tot zo’n 80 miljoen orchideeën per jaar.

Cor Middelkoop kan zich nog goed herinneren dat het vroeger bijzonder was om een orchidee in huis te hebben. „Tegenwoordig is de plant overal te koop. Als je iemand een orchidee cadeau geeft, lijkt het al gauw alsof die uit de supermarkt komt.”

Die tijd dat een orchidee bijzonder was, had wel wat, vindt Middelkoop. De kweek in Nederland begon in de jaren tachtig, nadat telers hadden ontdekt hoe je de natuurlijke leefomstandigheden – tropisch regenwoud – nabootst en de plant kan vermeerderen. Omdat de orchidee als chic werd gezien, waren de eerste Nederlandse kopers vooral welgestelden. De vlinderorchidee werd bovendien veel gebruikt in trouwboeketten. In de jaren negentig won de plant enorm aan populariteit nadat ontwerper Jan des Bouvrie – bekend om zijn witte interieurs – regelmatig witte vlinderorchideeën ging gebruiken in zijn programma TV Woonmagazine.

De jaarlijkse kweek bedroeg begin deze eeuw 10 miljoen orchideeën. Daarna groeide de productie volgens Middelkoop „exorbitant”, met soms wel 40 tot 65 procent per jaar. „Het moet een keer fout gaan, toch?”, zeiden Middelkoop en kwekers zo nu en dan tegen elkaar.

Met de huidige productie, zo’n 120 miljoen orchideeën, is Nederland een van de leidende partijen op de internationale markt. Royal Flora Holland, met 5,5 miljard euro omzet de grootste bloemen- en plantenveiling van het land, verhandelt jaarlijks voor zo’n 450 miljoen euro aan orchideeën. De veiling haalt 35 procent van de omzet uit potplanten, waarbinnen de pot-orchidee het grootste product is.

Iedereen een orchidee

Het hoogtepunt bereikte de Nederlandse orchideeënkweek in 2017, zegt Middelkoop, met 142 miljoen planten. „De populariteit was ongekend.” Maar juist die grootschalige productie en verkoop brachten een kentering. Iedereen had een orchidee in huis, aldus Middelkoop, waarmee de exclusiviteit er wel af leek. De afzet daalde, de prijs nog sneller. Waar een orchidee ooit voor 10 euro werd geveild, zakte de prijs naar 3 euro of lager.

Branchevereniging Orchidee Nederland riep daarop alle tachtig kwekers bij elkaar. Om de productie rendabel te houden, moest die volgens de vereniging minimaal 10 procent krimpen. Zo’n vijf kwekers stopten. Anderen kozen voor productie met meer ruimte tussen de planten.

De coronapandemie leidde even tot een opleving in de orchideeënafzet, vertelt Middelkoop. „Veel thuiswerkers gingen bij supermarkten planten kopen om hun huis op te fleuren.” Maar de Russische invasie in Oekraïne veranderde alles weer. De energieprijzen, die al aan het stijgen waren, gingen toen helemaal door het dak.

Onder die hoge prijzen lijdt de gehele energie-intensieve glastuinbouw, maar de orchideeënsector heeft het volgens belangenvereniging Glastuinbouw Nederland het zwaarst. De meeste orchideeënsoorten hebben 28 graden nodig om te groeien. Bijna alle kwekers verwarmen hun kassen met gas en zijn hier veel geld aan kwijt. Tegelijkertijd zien ze de vraag afnemen nu consumenten minder te besteden hebben. De groothandel gaat niet mee in de prijsverhogingen die de kwekers voorstellen.

Dat kwekers het zwaar hebben, is in de gehele keten te merken. Floricultura uit Heemskerk merkte in juli dat de vraag afnam naar de jonge plantjes die deze veredelaar uit orchideezaad opkweekt, vertelt marketingmanager Marc Eijsackers. Omdat kwekers onzeker zijn over hun toekomst, nemen ze er minder af. Sindsdien is Floricultura’s omzet in Nederland met 20 procent geslonken, wat in september noopte tot reorganiseren. Het bedrijf schrapte een op de vijf banen. Voor de reorganisatie had de veredelaar vijfhonderd mensen in dienst.

Verpakkingsmaterialen en personeel zijn duurder. Een orchidee kweken is, los van de energieprijzen, al snel 10 procent meer gaan kosten

Van het gas af

Fred Besuijen, eigenaar van OrchiDiva, een kwekerij op 6,5 hectare in de Noorder Legmeerpolder bij Amstelveen, heeft nog geluk. Hij teelt met zijn niet al te grote bedrijf de cymbidium. Dat is een ‘koude’ soort, afkomstig uit het Himalayagebergte, die het het best doet op ongeveer 11 graden. En hij heeft nog een vast energiecontract voor de komende jaren. Maar ook hij vindt het een spannende tijd; zijn productiekosten stijgen toch. „Verpakkingsmaterialen en personeel zijn duurder. Een orchidee kweken is, los van de energieprijzen, al snel 10 procent meer gaan kosten.”

Volgens Jouke Campen, onderzoeker glastuinbouw aan Wageningen University, zagen kwekers lange tijd de noodzaak niet om energie te besparen. Gas was lange tijd zo goedkoop dat telers volgens hem niet genoeg reden zagen alternatieven te zoeken. „Bovendien is de ODE-heffing, de Opslag Duurzame Energie, op elektriciteit gek genoeg hoger dan op gas. Dat maakte een overstap op groene energie nog minder aantrekkelijk.”

Dat maar weinig kwekers de afgelopen jaren groene energie zijn gaan inzetten, verbaast orchideeënkweker Maurice van der Hoorn niet. Hij was in 2006 de eerste kweker in Nederland die van het gas af ging. Voor bijna 8 miljoen euro liet hij in Ter Aar een kas bouwen van 1,5 hectare, met warmtepomp. Toch kon hij afgelopen zomer zijn rekeningen niet meer betalen. In september ging zijn bedrijf failliet.

Verduurzaming was in 2006 eigenlijk bijzaak. Een warmtepomp leek Van der Hoorn vooral aantrekkelijk omdat hij daarmee de natuurlijke leefomstandigheden van de orchidee kon nabootsen. Pas later probeerde hij zijn planten als ‘duurzame orchideeën’ te verkopen – wat niet aansloeg. „Dat het belangrijk was om van het gas af te gaan, landde in de sector pas nadat er meer bekend was geworden over de aardbevingen in Groningen.”

Dat het bedrijf van Van der Hoorn failliet is, komt doordat elektriciteit zoveel duurder is geworden – de prijs ervan is gekoppeld aan die van gas. Hij betaalde afgelopen jaar 470.000 euro aan energie en zo’n 70.000 euro ODE, op een jaaromzet van 3 miljoen euro. Dat de eerste kas zonder gas nu failliet is, vindt hij „behoorlijk zuur”.

Van der Hoorn heeft nog 400.000 orchideeën in zijn kas, goed voor een half jaar. Die mag hij ‘afkweken’. Daarna is de kans groot dat hij zijn kas gaat verhuren. De kweker met wie Van der Hoorn nu in gesprek is, gaat de kas waarschijnlijk wel met gas verwarmen. „Diegene heeft nog een goedkoop contract voor een langere periode.”

Daglichtkas

Vooral grotere kwekerijen hebben met subsidie kunnen investeren in energiebesparing, ziet onderzoeker Jouke Campen. Ter Laak Orchids in Wateringen is met 17,5 hectare grond en een jaarproductie van acht miljoen orchideeën een van de grootste. Het bedrijf stak een aantal jaar geleden miljoenen in een ‘daglichtkas’. Die wordt verwarmd door de zon en verbruikt 40 procent minder energie dan een gewone kas.

Eigenaar Richard ter Laak wijst naar het dak: „Daar zie je vierkante ruitjes waar lenzen in zitten. Die focussen zonlicht op een brandlijn die het water in de buizen daaronder verwarmt. Dat warme water wordt opgeslagen in geïsoleerde tanks, om de kas mee te verwarmen als het buiten kouder wordt.” Inmiddels kweekt Ter Laak Orchids een derde van zijn orchideeën in de daglichtkas.

Ook Ter Laak en zijn algemeen directeur, Edith Bentvelsen, zien dat collega-kwekers het moeilijk hebben. Ondanks de gestegen prijzen hebben ze zelf nog geen mensen hoeven ontslaan of de productie hoeven verminderen. Gas is nog wel een grote kostenpost – de kwekerij verbruikt jaarlijks zo’n tien miljoen kuub. Het plan is daar over tien jaar helemaal vanaf te zijn, zegt Bentvelsen.

Kritiek op hoog energieverbruik

Dat de aandacht voor energiebesparing in de sector intussen flink is toegenomen, weerhoudt de buitenwacht er niet van het hoge gebruik te bekritiseren. Zo hekelde satiricus Arjen Lubach onlangs in zijn tv-programma De Avondshow de Nederlandse bloemen- en plantenteelt. Hij trok het bestaansrecht van de sector in twijfel vanwege onder meer het hoge energieverbruik.

Middelkoop vindt dat Lubach ergens wel een punt heeft. Het raakt hem niettemin dat kwekers die hij al lang kent, moeten stoppen. Maar voor de overblijvers, en voor de orchidee zelf, biedt dit misschien nieuwe kansen. „Dat de productie krimpt, zou ook kunnen betekenen dat de plant opnieuw exclusief wordt. Dan is het straks weer bijzonder als je iemand een orchidee cadeau geeft.”