Een labiele president kan zomaar het lot van de mensheid bepalen

Rusland en Oekraïne onderhandelen. De hele wereld vraagt zich af of er wel een vredesakkoord kan komen met Rusland. Of liever, met Vladimir Poetin. Is de man bij zinnen? Handelt hij rationeel? Houdt hij woord? Dat zijn cruciale vragen. Elk woord dat er in een vredesakkoord staat, of er niet in staat, kan zijn schaduw decennia vooruit werpen.

Uitgerekend op een moment in de geschiedenis dat wij weer nadenken over dit soort dingen, duikt een Franse historicus in de archieven van Yale een oud verslag op van de beroemde Weense psychoanalyticus Sigmund Freud over Woodrow Wilson, die van 1913 tot 1921 Amerikaans president was – tijdens de Eerste Wereldoorlog dus. Wilson, de man van het veertien-puntenplan over de zelfbeschikking van volkeren, was een van de architecten van het verdrag van Versailles in 1919. In een fascinerend boek, Le Président est-il devenu fou? (‘Is de president gek geworden?’) schrijft de historicus, Patrick Weil, dat er maar weinig klopt van wat wij weten van dit verdrag.

Wat de meesten van ons denken te weten, is dat de Duitsers in ‘Versailles’ hoge herstelbetalingen kregen opgelegd en dat ze zo gefrustreerd raakten dat ze vervolgens zijn gaan werken aan de wederopbouw van Duitsland als militaire macht. Zo zou het verdrag de voedingsbodem zijn geweest voor Hitler en de Tweede Wereldoorlog. De Leidse historicus Patrick Dassen nuanceert dit in De Weimarrepubliek: de Duitsers, schrijft Dassen, wisten dat de herstelbetalingen niet allemaal hoefden te worden voldaan en dat die dus hoger leken dan ze waren. Maar hoe relevant deze discussie nu ook lijkt (kun je een trots land als Rusland in de hoek zetten?), hier gaat het Weil niet om. Met hulp van de tekst van Freud en een oud-medewerker van Wilson, William Bullitt, focust hij op iets anders: namelijk dat het Verdrag van Versailles oorspronkelijk een annex had waarin de Amerikanen en Britten Frankrijk militaire steun beloofden als Duitsland nogmaals zou aanvallen. Voor de Fransen was die toezegging de belangrijkste reden om het verdrag te ratificeren. De oorlog was voorbij, maar ze vertrouwden Duitsland voor geen cent. En toen trok Wilson, plotseling, die garantie in. Hij tekende zelfs het hele verdrag niet waar hij zoveel energie in had gestoken. Daardoor deden de Amerikanen en Britten aanvankelijk weinig toen nazi-Duitsland Frankrijk in 1940 aanviel.

Dictators herken je zo. Maar wat als iemand democratisch aan de macht komt en het land en de wereld naar de verdommenis helpt?

Had de Tweede Wereldoorlog kunnen worden voorkomen als Wilson wel had getekend, en die annex er was geweest? Was Rusland dan nu, met zijn oorlogstrauma’s, onder het mom van ‘denazificatie’ ook Oekraïne niet binnengevallen? Eén detail kan het verloop van de geschiedenis veranderen.

In 1966, lang na Freuds dood, verscheen het boek dat hij met William Bullitt had geschreven: Thomas Woodrow Wilson: A Psychological Study. Men sprak er schande van: Wilsons gedragingen werden verklaard uit onderdrukte homoseksualiteit en vadercomplexen. Hoe kon Freud dit schrijven over iemand die hij niet kende? Maar nu vond Weil eerdere versies, van begin jaren dertig, met uitvoerige edits van Bullitt. Tijdens de onderhandelingen in Versailles had Bullitt ontslag genomen, omdat Wilson zijn principes een voor een overboord gooide, zelfs de veertien punten. De man, noteerde hij, was gek geworden. Wilson was verscheurd tussen driften en verantwoordelijkheden, voelde het gewicht van de hele wereld op zijn schouders maar gaf altijd anderen de schuld van alles. Dat hele verhaal schrijft Weil nu op, aangevuld met getuigenissen van anderen. Bullitt „wilde de wereld waarschuwen dat de geschiedenis en het lot van de mensheid niet alleen afhangen van structurele verschijnselen; de daad van het individu kan een grote rol spelen”.

Dictators herken je zo. Maar wat doe je met een labiel persoon die democratisch aan de macht komt en het land en de wereld naar de verdommenis helpt? Die vraag is meer dan ooit actueel.