Diplomatie is bij de Verenigde Naties weer een ‘contactsport’

Eén keer per jaar krijgen alle VN-landen de kans om 15 minuten de wereldgemeenschap toe te spreken in een spreekbeurtenmarathon die zeven dagen duurt en waarvoor honderden politici en diplomaten naar New York vliegen. Tijdens de pandemie was deze High Level Week verschrompeld tot een aaneenschakeling van videobrieven (2020), of vond ze in sterk afgeslankte vorm plaats (2021). Diplomatie, wel omschreven als een ‘contactsport’, kan op den duur niet zonder persoonlijke ontmoetingen. Deze week kan het weer – en er is bepaald geen gebrek aan gespreksstof.

Een permanent lid van de VN-Veiligheidsraad heeft dit jaar immers het Handvest met voeten getreden door een oorlog te beginnen tegen een buurland. Alsof dat nog niet genoeg was, maakt deze veto-macht (Rusland) zich ogenschijnlijk ook schuldig aan oorlogsmisdaden. Bovendien ontwricht de oorlog de mondiale energiemarkt en zorgt hij voor voedselschaarste. Wat in Odessa en Charkov gebeurt, heeft direct gevolgen voor de Global South. De Europese oorlog is een mondiaal probleem.

Tegelijk wekt het grote irritatie in ontwikkelingslanden dat het Westen wel oog én miljarden heeft voor Oekraïne, maar afspraken over klimaat en ontwikkeling niet nakomt. Ook tijdens Poetins oorlog dreigt in de Hoorn van Afrika hongersnood door droogte en gaat de zeespiegelstijging, die eilandstaatjes bedreigt, gewoon door. De wereld ligt niet op schema om doelstellingen voor duurzame ontwikkeling die in 2030 bereikt moeten zijn, te halen, bleek vorige week. De Oekraïne-oorlog is een probleem, maar niet het enige.

De eerste reguliere jaarmarkt voor VN-diplomatie na de pandemie komt sputterend op gang. VN-baas António Guterres opent deze maandag een topconferentie over onderwijs. De voorbereiding kostte een jaar, er werden staatshoofden en regeringsleiders voor gestrikt, het is de finale van een driedaags congres over jongeren die tijdens de pandemie in de knel raakten. Toen overleed koningin Elizabeth en werden veel wereldleiders in Londen verwacht. Dinsdag geeft Guterres het startsein voor de spreekbeurten. De tweede spreker is altijd de Amerikaanse president, die dan de toon zet voor rest van de week. Maar Joe Biden is te laat terug uit Londen en spreekt pas woensdag. Nu spreekt Senegal op prime time.

Sinds 2015 gaat het bergafwaarts

De oorlog in Europa is de laatste in een reeks plagen waarmee de VN zich de afgelopen jaren geconfronteerd zagen. Het laatste goeie VN-jaar was 2015, hoor je vaak in New York. Toen werden die nieuwe doelstellingen voor duurzaamheid afgesproken, toen werden in Parijs baanbrekende afspraken gemaakt over het klimaat en kwam er, na tien jaar touwtrekken, een akkoord over het nucleaire programma van Iran. Het waren de nadagen van het tijdperk-Obama en op het hoofdkantoor van VN aan de East River heerste optimisme: samenwerking kán.

Lees ook: Zorgen om Iran na afketsen van nucleaire deal

Sindsdien gaat het bergafwaarts. De VS kozen Donald Trump tot president: geen vriend van internationaal overleg. Hij toog naar de VN met de boodschap dat elk land voor zichzelf moest opkomen, dat deed hij zelf immers ook. Aan de roeping van de VS als financier en beschermheer van de naoorlogse wereldorde – waarvan de VN een cruciaal onderdeel zijn – had Trump geen boodschap.

Ontwikkelingslanden ergeren zich dat het Westen miljarden heeft voor Oekraïne, maar andere afspraken niet nakomt

China vergaarde intussen in relatieve stilte veel macht door zich systematisch als voortrekker van de ontwikkelingslanden te profileren. De VS, op hun beurt, verzetten zich steeds openlijker en harder tegen die Chinese opmars. Guterres zag al een VN voor zich die uiteenvalt in rivaliserende en elkaar blokkerende kampen.

Toen kwam de pandemie, die niet alleen het fysieke overleg blokkeerde, maar veel kwaad bloed zette in ontwikkelingslanden omdat het rijke Westen bij de vaccinverdeling vooral aan zichzelf dacht. De Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) stelde vorige jaar het doel dat halverwege 2022 70 procent van de bevolking gevaccineerd moest zijn. In juni hadden pas 58 van de 194 landen dat doel bereikt.

De mondkapjes lagen nog niet in de prullenbak, of Poetin viel Oekraïne binnen. Wat hebben we aan een VN-Veiligheidsraad als ze niet voor veiligheid kan zorgen?, beet een getergde president Zelensky dit voorjaar de diplomaten in New York toe.

Xi en Poetin slaan een jaartje over

De wereld van 2022 is goed in confrontatie. De vraag is deze week of er nog ruimte is voor overleg, bijvoorbeeld op het gebied van klimaat. Vraag is ook wat de oorlog doet voor de altijd al moeizame verhouding tussen het rijke Westen en armere landen in Afrika en Azië. Een groot deel van de leden van de Algemene Vergadering kiest in de Oekraïne-oorlog liever niet tussen Rusland en het Westen.

Vladimir Poetin zelf komt deze week begrijpelijkerwijs niet naar New York voor een voorspelbaar onthaal op pek en veren. De Russische delegatie zorgde nog voor het nodige getouwtrek. Moskou wilde 56 man invliegen, maar de VS verleenden slechts 24 visa. Poetins trouwe spreekbuis, minister Sergej Lavrov van Buitenlandse Zaken, wordt in elk geval wel verwacht.

Xi Jinping komt niet, ook al heeft China de VN hoog in het vaandel staan. Xi komt doorgaans maar ééns in de vijf jaar zelf naar New York. Poetin en Xi vlogen vorige week wel naar Oezbekistan voor een bijeenkomst van de Shanghai Cooperation Organisation (SCO), een overleg voor landen in Centraal-Azië. De bijeenkomst in Samarkand illustreert een handicap van de VN: het hoofdkantoor in New York behoort neutraal terrein te zijn, maar het voelt tóch als een thuiswedstrijd voor de Amerikaanse regering. Als je met de VS overhoop ligt, waarom zou je dan een Amerikaans feestje luister bijzetten?

Lees ook: Aan Oekraïne maakt Xi het liefst geen woorden vuil

Voor Poetin, die al jaren naar alternatieve fora voor de VN zoekt, verliep de bijeenkomst onder vrienden in Samarkand nogal teleurstellend. De meeste mannen met wie hij in Centraal-Azië om tafel zat, bleken hem in de kwestie Oekraïne niet blind te steunen. Poetin onderkende openlijk tegenover Xi dat China zich zorgen maakt over de oorlog en kreeg van de Indiase premier Narendra Modi te horen dat dit niet de tijd is voor oorlogen. Modi voegde er nog aan toe: zoals ik je telefonisch heb gezegd. Dat zijn diplomatieke oorvijgen zoals je ze maar zelden ziet.

Alleen Zelensky mag inbellen

Om leiders zo min mogelijk excuses te geven om ‘New York’ dit jaar over te slaan werden videoboodschappen verboden – thuiswerken is ook voor wereldleiders op zijn retour. Voor president Zelensky, die in Kiev moeilijk gemist kan worden, werd een uitzondering gemaakt. Daartoe moest in de Algemene Vergadering een resolutie aangenomen worden: 100 landen stemden voor, 7 tegen en er waren 19 onthoudingen. Geen van de Centraal-Aziatische landen stemde met Rusland mee, Kazachstan stemde zelfs tégen Rusland. Het opzetje van Moskou-vazal Wit-Rusland om uit oogpunt van gelijke behandeling elk land het recht op een videoboodschap te gunnen, haalde het niet.

Veel van de leden kiezen in de Oekraïne-oorlog liever niet tussen Rusland en het Westen

De omgang met Rusland is op de VN een heikele kwestie. Rusland werd herhaaldelijk veroordeeld en uit de Mensrechtenraad gezet. Ook wordt geprobeerd Rusland uit belangrijke interne VN-commissies te weren. Veel westerse VN-diplomaten hebben sinds de inval bovendien de instructie gekregen om geen contact te leggen met Russische collega’s. Als ze een bijeenkomst organiseren, zijn Russen niet welkom. Als ze een Russische uitnodiging krijgen gaan ze niet. Dat belemmert het handwerk en is ongewoon in een wereld die een aaneenschakeling is van vergaderingen, evenementen en recepties.

V-Raad niet stilgevallen

Achter de schermen is de sfeer in de Veiligheidsraad naar verluidt behoorlijk verziekt, maar uit onderzoek van de ngo International Crisis Group (ICG) blijkt dat de oorlog de V-raad niet volledig heeft verlamd. Afgezien van resoluties over Oekraïne is het aantal resoluties dat werd aangenomen sinds 24 februari met dertig stuks vergelijkbaar met dezelfde periode vorig jaar. Het Westen, en dan met name Frankrijk, probeert te voorkomen dat Rusland alleen maar de wind van voren krijgt. Rusland is zuinig met zijn vetomacht en probeert zo nog enige invloed te behouden. Wel onthouden Rusland en China zich steeds vaker van stemming en blokkeren ze talloze kleine initiatieven. De oorlog verstoort het werk van de VN, concludeert de ICG, maar heeft het functioneren nog niet ingrijpend veranderd.