De vijf gezichten van EU-baas Ursula von der Leyen

Als Ursula von der Leyen vindt dat iets klaar is, zegt ze ‘voilà’. Ga je erop letten, dan hoor je het vaak. Als een fotomoment voorbij is. Als een vergadering van start moet gaan. Als ze een terloops gesprekje met een collega-politicus afsluit. Voilà.

Von der Leyen heeft geen tijd voor oponthoud. Bijna vier jaar leidt ze de Europese Commissie als voorzitter. Een moment om uit te blazen kwam er in die periode nooit. Pandemie, economische rampspoed en oorlog volgden elkaar snel op, met op de achtergrond een grote klimaatopgave en toenemende mondiale economische concurrentie.

Zo werd ze de crisispresident bij uitstek – geprezen om de manier waarop ze de EU met ad hoc-oplossingen door noodweer loodste. Maar nu het einde van haar termijn in zicht is en Brussel gonst van speculaties over haar toekomst, klinkt er naast veel lof soms ook twijfel over de manier waarop ze opereert.

Deze woensdag spreekt Von der Leyen voor de vierde keer haar ‘State of the European Union’ (SOTEU) uit, een jaarlijkse toespraak die wordt gezien als een ijkpunt in de Brusselse politiek. Von der Leyen zal waarschijnlijk hints geven, in aanloop naar de verkiezingscampagne volgend jaar. In Brussel betwijfelen maar weinigen dat ze door wil én kan als Commissievoorzitter. Tegelijk is het Europese benoemingscircus afhankelijk van zoveel factoren, dat verrassingen niet zijn uit te sluiten.

Vijf kanten van Von der Leyen als ‘president van Europa’ belicht.

Von der Leyen de stoutmoedige

EU-ambtenaren verslikken zich in 2020 bijna, als de Commissievoorzitter het bedrag noemt dat ze in gedachten heeft. 750 miljard – Von der Leyen vertelt het ze ogenschijnlijk onbewogen. Europa zit middenin een pandemie die niet alleen dagelijks vele mensenlevens kost, maar ook de economie in een ravijn heeft gestort. Om te voorkomen dat de EU uit elkaar scheurt, is een plan nodig – liefst van ongekende ambitie.

Minder dan twee maanden nadat Von der Leyen haar voorstel om als EU gezamenlijk geld te lenen presenteert, zijn alle 27 lidstaten akkoord. Vanzelfsprekend was dat niet: onderhandelingen over geld zijn in de EU notoir taai en alleen al het noemen van zogeheten ‘eurobonds’ was in sommige lidstaten (waaronder Nederland) vloeken in de kerk.

Het grootschalige coronafonds was het eerste ambitieuze plan dat de Von der Leyen oppakte, maar niet het laatste. Neem de beslissing om de vaccinaankoop als Commissie naar zich toe te trekken. Of het nauwgezet voorbereiden van sancties tegen Rusland, ver voordat evident was dat Poetin zijn oorlog daadwerkelijk zou beginnen. Recent volgden nog meer of minder uitgewerkte voorstellen voor de gezamenlijke aanbesteding van wapens, of het confisqueren van Russische tegoeden.

Het toont Von der Leyens lef, zeggen fans. Voorgangers „moesten een voorstel op de voorpagina van de Financial Times lezen, voordat ze ermee aan de slag durfden”, zegt een EU-ambtenaar. „Von der Leyen doet het gewoon.”

Lees ook Ambitieuze slogans, maar onzeker optreden in vaccinleveranties

Kritiek klonk er ook geregeld. Bijvoorbeeld toen de levering van vaccins traag op gang kwam, terwijl Von der Leyen de verwachtingen zelf flink had opgevoerd. Niet zelden zijn zelfs nauw betrokkenen verrast als Von der Leyen iets aankondigt, en tasten ze lang in het duister over wat ze precies bedoelt. Tijdens haar jaarlijkse toespraak begon ze vorig jaar uit het niets over een nieuw ‘soevereiniteitsfonds’. Maanden leek er iets groots te komen, tot het fonds deze zomer plots weer kromp tot een paar herverdeelde geldpotjes. „Er gaat nogal veel tijd op aan gebakken lucht”, vindt een EU-ambtenaar.

Nog een groot waagstuk: Oekraïne het vooruitzicht bieden op EU-lidmaatschap, ruim voordat het belang van die boodschap in andere EU-lidstaten doordrong. Toen Von der Leyen, staand in Kyiv, iets meer dan een maand na de Russische inval Oekraïne een „Europese toekomst” beloofde, knipperde menig Europese regeringsleider even met de ogen. Inmiddels staat EU-uitbreiding bovenaan de politieke agenda.

„Ze heeft moed”, zegt Klaus Welle, tot voor kort de hoogste ambtenaar van het Europees Parlement en partijgenoot van Von der Leyen. „Bij de kwestie-Oekraïne heeft zij duidelijk de leiding genomen. Duitsland en Frankrijk verloren het vertrouwen in de regio juist door hun aarzelende houding in het begin.”

Von der Leyen de onderaannemer

Von der Leyen zit samen met de toenmalige Tunesische premier Najla Bouden Romdhane en minister-president Mark Rutte half juli in de lobby van het vliegveld van Tunis. „Mon chèr Mark”, horen de camera’s haar vragen – is het goed als we het gesprek in het Frans voeren? „Als jullie heel langzaam praten”, antwoordt Rutte grijnzend.

In het Nederlandse regeringsvliegtuig zijn Von der Leyen en Rutte naar Tunesië gevlogen. Dat ze diezelfde zondag, met de Italiaanse premier Giorgia Meloni, een migratieakkoord sluiten met president Saied Kassed wordt even later als een succes van ‘Team Europa’ gepresenteerd. Maar tegelijk roept het bezoek al snel ook vragen op: in Brussel, maar ook in andere Europese hoofdsteden. Want namens wie stond Von der Leyen daar eigenlijk?

Het sluit aan bij kritiek die je vaker hoort, met name rond het Europees Parlement, maar ook in Commissiekringen: Von der Leyen gedraagt zich wel heel vaak als een soort onderaannemer van de wensen van verschillende lidstaten. Ook als die met eisen komen die onlogisch zijn, of meer tijd en overpeinzing vereisen. „Ze schiet te snel in de houding”, zegt een EU-ambtenaar.

Sommigen in Brussel denken dat Von der Leyen, die zelf nooit premier is geweest, het zelfvertrouwen mist om regeringsleiders tegen te spreken

En dus klinkt er bijvoorbeeld kritiek op hoe Von der Leyen een haastig akkoord met Tunesië sloot, of haar organisatie halsoverkop aan het werk zette om met een ‘prijsplafond’ voor de gasmarkt te komen, of de subsidiesluizen open zette in reactie op een Amerikaanse subsidiegolf.

Vreemd is die neiging niet. Lidstaten zitten nu eenmaal zelf graag aan het stuur en eisen steeds meer dat Commissie hun wensen uitvoert – en snel een beetje. Haar verdedigers zeggen: je kunt Von der Leyen niet kwalijk nemen dat ze doet wat lidstaten haar vragen. De Duitse heeft haar benoeming bovendien te danken aan de regeringsleiders en is ook voor een mogelijke tweede termijn van hen afhankelijk. Sommigen in Brussel denken daarnaast dat het niet helpt dat Von der Leyen, anders dan de meeste van haar voorgangers, zelf nooit premier is geweest en het zelfvertrouwen zou missen hen tegen te spreken.

Von der Leyen de ongenaakbare

Von der Leyens ogen glinsteren even van verbazing. „Zijn we de eerste?”, zegt ze opgewekt. „Ongelooflijk.” Het is januari 2020 en eerder dan alle politieke leiders die haar hebben uitgenodigd voor regulier overleg arriveert de Commissievoorzitter in het Europees Parlement. „Nou ja, ze hebben nog drie minuten”, zegt Von der Leyen – slechts half grappend.

Lees ook dit profiel van Von der Leyen bij haar aantreden (2019): De nieuwe baas van de Europese Unie

Vroeger dan wie ook in Brussel begint Von der Leyen steevast haar dag. Haar reistijd is dan ook tot een minimum beperkt: al sinds haar aantreden woont ze in een klein raamloos hoekje van haar kantoor. Op reizen zien medewerkers haar tot laat stukken lezen en zelfs criticasters moeten toegeven: ze werkt harder dan veel anderen in Brussel.

Von der Leyen drinkt niet, eet vegetarisch, staat zichzelf weinig vrije tijd toe. Discipline eist ze ook van de mensen onder haar. Niet zelden worden hoge ambtenaren in het weekend opgetrommeld voor lange overlegrondes. De werkdruk is, ook door de steeds nieuwe taken die de Commissie onder Von der Leyen naar zich toe trekt, torenhoog. „We zijn inmiddels ook wel een beetje moe”, erkent een Commissieambtenaar.

Hoe complex ook – van vaccinontwikkeling tot gasmarkt: Von der Leyen wil elk belangrijk dossier tot op detailniveau begrijpen. Het is een groot verschil met voorganger Jean-Claude Juncker, die louter de grote lijnen in het oog hield. De ergernis die het soms oproept, lijkt niet helemaal gespeend van seksisme. Als Von der Leyen, geschoold als arts, regeringsleiders tijdens de pandemie met powerpointpresentaties brieft over virusontwikkelingen en vaccindistributie, grinniken diplomaten over de ‘kleuterjuf’.

Von der Leyen leidt haar Commissie centralistisch, neemt besluiten het liefst zelf of met een zeer klein clubje van adviseurs.

Foto Thomas Banneyer/DPA/ANP

Ontmoetingen en vergaderingen verlopen op háár voorwaarden. Op tijd, gestructureerd, zonder al te veel frivoliteit. Uitglijders of relletjes werden ermee tot een minimum beperkt – weer een verschil met bon-vivant Juncker. Interviews geeft Von der Leyen zelden. Liever deelt ze vooraf opgenomen filmpjes, een gewoonte waarvan sommige ambtenaren hoopten dat ze er na de pandemie mee op zou houden.

Persconferenties doet ze wel, steevast met een grote glimlach. Maar niet zelden is er na afloop twijfel over welke vraag Von der Leyen nou eigenlijk heeft beantwoord.

Von der Leyen de eindbaas

Het was nogal een besluit onlangs, om de Slovaakse Eurocommissaris Maros Sefcovic ook de taken van vertrekkend Eurocommissaris Frans Timmermans te geven. Maar Sefcovic en zijn team hoorden het pas vlak voor het persbericht de deur uitging. Sommige medewerkers moesten halsoverkop terugkomen van vakantie. Von der Leyen nam het besluit zelf, zonder iemand in te lichten.

Verbazen doet het in Brussel al niet meer. Von der Leyen leidt haar Commissie centralistisch, neemt besluiten het liefst zelf of met een zeer klein clubje van adviseurs. Dat team is, erkent iedereen, kundig en efficiënt. De professionalisering van de Commissietop is, zegt een hoge diplomaat „indrukwekkend”.

Maar de manier van werken levert onvermijdelijk ook fouten op. Bijvoorbeeld begin 2021, als een haastig genomen besluit over het beperken van vaccinexporten de zeer gevoelige Brexit-situatie in Noord-Ierland aan het wankelen brengt. En dat Von der Leyen dingen niet graag delegeert, betekent ook dat zaken soms lang kunnen blijven liggen. Met andere besluiten passeert ze juist collega-Commissarissen weer. „Het remt de creativiteit in de organisatie”, denkt een betrokkene. Dat ze tijdens de vaccincrisis direct sms-contact had met Pfizer-baas Albert Bourla, maar die berichten vervolgens niet beschikbaar kwamen na WOB-verzoeken, versterkt het beeld van iemand die het dingen het liefst zelf regelt – zonder bemoeienis.

In een crisis heb je de keuze tussen top-down leiden, of niet leiden

Ursula von der Leyen in de FT

„In een crisis heb je de keuze tussen top-down leiden, of niet leiden”, verklaarde Von der Leyen zichzelf onlangs in de Financial Times. Ze sprak over een „brute snelheid” en „kritieke kwesties waarbij je echt aanwijzingen moet geven, het voortouw moet nemen en ervoor moet zorgen dat er resultaten worden behaald”.

De vraag is, zegt Mujtaba Rahman, prominent EU-analist van denktank Eurasia Group, of de stijl van leidinggeven houdbaar is op langere termijn. „Het heeft soms wrok gecreëerd in zowel de organisatie, als in sommige lidstaten. Het kan buiten crisistijden, als er minder politieke dekking is, een groter probleem worden.”

Von der Leyen de PR’esident

Von der Leyen heeft rubberlaarzen aangetrokken, onder een roze blouse en pareloorbellen. Handenschuddend verplaatst ze zich in mei van dit jaar door de straten van het Italiaanse Cesena, ten zuiden van Bologna. Daags ervoor is het stadje getroffen door zware overstromingen en nu bezoekt Von der Leyen het rampgebied.

Bewoners bedanken haar uitvoerig, met applaus en bloemen. Iemand biedt haar een lokaal broodgerecht aan. Af en toe grijpt Von der Leyen iemand handen vast.. „Europa staat naast u”, zegt ze dan. Tegenover lokale media vertellen getroffenen na afloop hoe warm de ‘president’ was.

Europa, hoor je in Brussel steeds vaker, heeft ineens iets wat ze nog niet eerder had: een president met een grote P.

Foto Thomas Banneyer/DPA/ANP

Europa, hoor je in Brussel steeds vaker, heeft ineens iets wat ze nog niet eerder had: een president met een grote P. Een soort staatshoofd, die bekendheid geniet en naar Amerikaans voorbeeld kan verbinden in tijden van rampspoed. Al voegen critici daaraan steevast toe: vooral ook in de presidentiële PR is Von der Leyen uiterst bedreven.

Al vroeg in haar termijn ontstond er bescheiden ophef over de kosten die ze maakte voor ‘social media’-advies. Gecombineerd met de vele filmpjes die ze tijdens de pandemie opnam, leverde dat haar al snel de kritiek op te veel met haar eigen beeldvorming bezig te zijn. Tegelijk zijn diplomaten, ambtenaren én Europarlementariërs vrijwel zonder uitzondering blij met het gezicht dat Von der Leyen Europa heeft gegeven.

Dat Von der Leyen schittert is daarbij niet los te zien van de gedoofde ster van die andere Europese president – Raadsvoorzitter Charles Michel. Dat hij in Brussel inmiddels als ‘irrelevant’ wordt gezien, is ook omdat zij hem dat heeft gemaakt.

Lees ook deze column van Caroline de Gruyter over Von der Leyen

Dat is ook internationaal inmiddels duidelijk. De verhouding van Von der Leyen met de Amerikaanse president Joe Biden is hecht. Waar Washington decennia in het duister tastte met wie ze in Europa werkelijk zaken konden doen, is daar nu eindelijk een Europese President die ze kunnen bellen. Het maakte de afstemming van sancties uitermate soepel en hield de rijen al sinds het uitbreken van de Oekraïne-oorlog gesloten.

Met name vanuit Frankrijk klinkt inmiddels echter ook dat Von der Leyen wel héél goed is met de Amerikanen. Daarbij werpen de Amerikaanse verkiezingen volgend najaar ook nu hun schaduw al vooruit. Dat alle energie die Von der Leyen stak in goede betrekkingen in één klap verloren is als Donald Trump de verkiezingen wint, is een scenario waarin men in Brussel liever niet te veel denkt.