De verzengende zomer liet zien: de klimaatopwarming loopt in de papieren

Drie rivieren, drie levensaders, in de drie belangrijkste economieën te wereld. Alle drie vielen ze de afgelopen zomer vrijwel droog.

In de Verenigde Staten kwam de rivier de Colorado, met zijn belangrijke zoetwaterbassins, zo laag te staan dat de federale overheid voor het eerst het gebruik van water aan banden legde. Telers van kiemgroenten en tarwe in de staat Arizona konden minder zaaien, de energievoorziening via waterkrachtcentrales kwam in gevaar en bleef maar net op peil.

In China bereikte de Yangtse in augustus de laagste stand ooit. Daar werd de stroomvoorziening wél getroffen. Waterkrachtcentrales konden minder energie leveren, in de economisch belangrijke provincie Sichuan moesten in augustus tien dagen fabrieken dicht, waaronder die van chipmaker Foxconn, lithiumbatterijenmaker CATL en autobouwers Toyota en Volkswagen. Internationale toeleveringsketens, al zwaar getroffen door de pandemie, kwamen extra onder druk.

In Europa bereikte de Rijn eveneens de laagste stand ooit en konden binnenschepen minder lading meenemen en minder hard varen. Dat gebeurde nét in het jaar dat de rivier zo nodig was voor het transport van steenkool – een noodzakelijk kwaad, in deze tijden van energiecrisis.

De combinatie van droogte en hitte die deze zomer gelijktijdig de drie grootste economische blokken van de wereld trof, brak records. De Chinese hittegolf was de ergste in zestig jaar. Het westen van de VS kampt al twee decennia met ‘megadroogte’ – volgens wetenschappers de ergste in 1.200 jaar. Europa beleefde de heetste zomer ooit.

Hete of droge periodes zijn niet zomaar toe te schrijven aan klimaatverandering. Maar extreme temperaturen gaan min of meer gelijk op met de toename van de gemiddelde temperatuur wereldwijd, en ook het aantal en de frequentie van droogtes is ermee verbonden, zo blijkt uit het laatste VN-klimaatrapport.

Lees ook deze reportage: Boten op het droge, bodems die zichtbaar worden: tuffen over de uitgedroogde Rijn met tien kilometer per uur

Duitsland en Sichuan

De temperaturen lopen op, en de economische schade door de opwarming ook. Hitte en droogte versterken de trends van nu – piekende inflatie en een naderende recessie.

In Duitsland, dat vanwege de hoge energieprijzen afstevent op een recessie, remde de lage waterstand van de Rijn de economie verder af. Waarschijnlijk krimpt die nu al. De scheepvaart werd getroffen, en daarmee de bevoorrading van de industrie, maar bedrijven moesten ook hun productie verlagen vanwege gebrek aan koelwater.

Carsten Brzeski, hoofdeconoom bij ING in Frankfurt, schat dat het Duitse bbp in de tweede helft van dit jaar een half procentpunt extra daalt door de droogte. Hij baseert zich op een vergelijking met 2018, toen de Rijn ook zeer laag stond. Dat jaar viel de bbp-groei, verdeeld over twee kwartalen, 0,3 procentpunt lager uit. Dit jaar zal de schade groter zijn, denkt Brzeski. De lage waterstand begon eerder en hield langer aan. En bovendien: dit jaar moest, en moet, de Rijn óók worden gebruikt voor kolenaanvoer.

Brzeski’s collega Iris Pang, hoofdeconoom voor China bij ING, maakte een schatting van de economische schade door stroomgebrek wegens de droogte in Sichuan. Die ligt volgens Pang rond de 1 procent van het Chinese bbp. Dat komt neer op zo’n 1.700 miljard dollar. Overigens heeft de huidige vastgoedcrisis een veel groter negatief effect op de Chinese economie, stelt Pang vast.

De gevolgen van de verzengende zomer voor bbp en inflatie zijn over het algemeen nog amper in cijfers te vatten. Duidelijk is wel dat de inflatiedruk erdoor is versterkt. Hitte en droogte beperkten het aanbod van energie en voedsel – precies de categorieën die al het meest bijdragen aan de inflatie.

Lees ook: De grote versnelling: hoe de ene crisis de volgende aanjaagt

Neem de hitte in Frankrijk. Omdat het water van de rivier de Garonne zo heet werd (28 graden, in augustus), en het water van de Rhône zo laag stond, kampten Franse kerncentrales met een gebrek aan koelwater. Enkele centrales moesten de elektriciteitsproductie verlagen. Noorwegen legde de export van elektriciteit aan banden omdat waterkrachtcentrales door de droogte niet op volle kracht konden draaien.

Olijfolie en ketchup

Italiaanse boeren in de Povlakte – de Po, nóg zo’n rivier die droog lag – moeten met lede ogen toezien hoe hun risottorijst wordt bedreigd. Europese oogsten van zonnebloemen, sojabonen en maïs liggen naar verwachting 12 tot 16 procent onder het vijfjarig gemiddelde, stelde onlangs het onderzoekscentrum van de Europese Commissie. Een grote Spaanse producent van olijfolie waarschuwde Britse consumenten via de BBC voor prijsstijgingen van 20 à 25 procent, na de verzengende hittegolven in Spanje. Intussen beleeft Frankrijk een mosterdtekort, volgens Franse media vooral een gevolg van recordhitte in Canada van vórig jaar, waar het meeste mosterdzaad vandaan komt. De oogst viel toen de helft lager uit. Potten mosterd worden in Frankrijk op Amazon en eBay voor woekerprijzen (12 euro of meer) verkocht.

Dit jaar rapporteert bijna driekwart van de boeren in het westen en midden van de VS lagere oogsten door de droogte, aldus een enquête van boerenorganisatie AFBF. In het nu kurkdroge Californië, waar veel fruit en noten vandaan komen, meldt de helft van de boeren dat ze bomen en gewassen hebben moeten weghalen. Tomatenverwerker Ingomar moest de prijs van tomatenpuree met bijna 80 procent verhogen, aldus persbureau Bloomberg. Het draagt bij aan de stijging van de prijs van ketchup in de Amerikaanse supermarkten: 23 procent op jaarbasis.

Uit China komen vergelijkbare berichten. Het Chinese bureau voor de statistiek noemde in een persconferentie de hete zomer als oorzaak van de gestegen voedselprijzen, zo berichtte CNN. De prijzen van verse groenten liggen 12,9 procent hoger dan vorig jaar, waarmee de inflatie in deze voedselcategorie „duidelijk hoger” ligt dan de afgelopen jaren.

Het klimaat als aandrijver

Het klimaat als factor in de economische groei en aanjager van inflatie – beleidsmakers kunnen er moeilijk nog omheen. Isabel Schnabel, invloedrijk directielid van de Europese Centrale Bank (ECB), sprak tijdens de recente monetaire conferentie in Jackson Hole (VS) van een „nieuw tijdperk van volatiliteit”, ofwel regelmatiger grotere pieken en diepere dalen in economische groei en inflatie. Klimaatverandering, zei ze, is daarvan „een belangrijke aandrijver”, naast onder meer geopolitieke instabiliteit. ECB-economen proberen klimaatfactoren nu te integreren in economische modellen en in het toezicht op financiële instellingen, zoals verzekeraars, waar de kosten van extreem weer neerslaan. Uit een enquête van de ECB onder grote Europese bedrijven bleek dat ongeveer 80 procent ervan een vergroot risico ziet op verstoring van de productie door klimaatverandering.

De Federal Reserve, de Amerikaanse centrale bank, is minder ver met het thema klimaat dan de ECB, maar ook daar begint het op de agenda te komen. Uit een studie van een Fed-econoom bleek vorig jaar dat periodes van economische krimp „waarschijnlijker en heviger kunnen gaan worden” bij verdere klimaatopwarming, vooral in opkomende landen die al hoge temperaturen kennen, zoals India. In de studie wordt klimaatverandering „misschien wel de centrale economische en sociale uitdaging van de 21ste eeuw” genoemd.

Ook bij het Internationaal Monetair Fonds staat het klimaat inmiddels centraal. Het publiceerde onlangs een studie waaruit bleek dat het economisch verstandig is grootscheeps in de energietransitie te investeren, omdat dit grote bbp-schade kan ondervangen.

Centrale banken en instellingen als het IMF bouwen voort op kennis die academische economen hebben ontwikkeld. Zo kwam de Amerikaan William Nordhaus in 1992 met het DICE-model over de wisselwerking tussen klimaat en economie. Hij kreeg er in 2018 de Nobelprijs voor, maar er klonk ook direct kritiek: juist Nordhaus zou de kosten van klimaatverandering onderschat hebben, vooral die voor toekomstige generaties.

Waaier aan studies

Inmiddels is een waaier aan studies verschenen, deels op Nordhaus’ werk geïnspireerd, die vaak concluderen: ongebreidelde klimaatverandering gaat de wereld veel geld kosten, in allerlei vormen. Denk aan fysieke schade aan infrastructuur door bosbranden of overstromingen, door stroomuitval onderbroken toeleveringsketens en productiviteitsverlies door hitte.

De ramingen van het mondiale bbp-verlies door ongebreidelde klimaatverandering zijn met veel onzekerheid omgeven en lopen sterk uiteen, van 7 procent tot wel 37 procent in het jaar 2100.

De schade zal ongelijk verdeeld zijn, zowel op wereldschaal als binnen Europa. Arme en opkomende landen zijn vaak toch al warm, en ze zijn minder weerbaar tegen natuurrampen. Een in Nature gepubliceerde studie over productiviteitsverlies in Europa tijdens recente hittegolven concludeert dat vooral Zuid-Europa, waar temperaturen het hoogst zijn, minder productief werd in extreem hete jaren. Bij een scenario van 2 graden opwarming kunnen Scandinavische landen juist wat ríjker worden, aldus een onderzoek van denktank Bruegel. Bij een scenario waarin de opwarming 3 graden bedraagt, verliest heel Europa, Zuid-Europa het meest.

Deze onderzoeken zijn met veel onzekerheid omgeven. Het kan allemaal meevallen: economieën kunnen zich gaan aanpassen aan klimaatverandering. Of het kan tegenvallen – en daar richt recent onderzoek zich met name op. Tipping points, zoals het smelten van permafrost, zorgen voor snellere opwarming en meer extreem weer, met grote economische schade tot gevolg. Terwijl de economen verder sleutelen aan hun modellen, krijgen ze steeds meer realtime data tot hun beschikking. De zomer van 2022 biedt het nodige om uit te putten.