De toerekeningsvatbaarheid van een dichtende verkrachter

‘Je wordt als toneelauteur in Nederland dikwijls als een hond behandeld.” In zijn toespraak ter ere van de uitreiking van de Toneelschrijfprijs 2022 liet toneelauteur Don Duyns er begin september geen twijfel over bestaan: de toneelauteur staat in het Nederlandse theater bepaald niet bovenaan de voedselketen. In tegenstelling tot in ons omringende landen als Duitsland en Groot-Brittannië vertrekt een voorstelling in Nederland negen van de tien keer vanuit een idee van de regisseur, en schrijft de auteur daarmee vaak in opdracht, in plaats van vanuit haar eigen noodzaak. Bovendien, zo memoreerde Duyns, neemt de regisseur regelmatig de vrijheid om in de geschreven tekst te schrappen en eigen passages toe te voegen, zonder daarbij de schrijver te raadplegen.

Gelukkig zijn er in Nederland ook instellingen en organisaties die de Nederlandse toneelschrijver ruim baan geven. Naast de producties van Theater Bellevue, die wél vanuit het idee van een schrijver vertrekken, en netwerkorganisatie Toneelschrijfhuis, is er nu ook Theaterbolwerk Punch. Dit theaterproductiehuis verzamelde een netwerk van gerenommeerde acteurs, regisseurs en dramaturgen om nieuwe theaterteksten van toneelauteurs te produceren en door het land te laten touren. Op basis van een doorlopende open call werden er tot nu toe vier theaterteksten geselecteerd, die de komende jaren door steeds andere casts, regisseurs en vormgevers tot voorstelling zullen worden gesmeed.

De eerste productie, Ongerijmd, ging afgelopen maandag in première. Toneelauteur Frank Siera schreef de tekst al in 2015 voor een groep studenten, en liet zich daarbij inspireren door het leven van Gerrit Achterberg. Achterberg was een van de meest gerenommeerde dichters van Nederland, maar ook een psychopaat die door zijn fatale obsessies verschillende levens kapot heeft gemaakt. Hoe, zo vroeg Siera zich af, verhouden kunst en toerekeningsvatbaarheid zich tot elkaar?

Orde in getroebleerde geest

Om dit gegeven te ontrafelen voeren de schrijver en regisseur Hanneke Braam vijf personages ten tonele, die zich introduceren als ‘liefhebbers van Achterberg’. Vervolgens pogen ze om orde aan te brengen in een getroebleerde geest, door het levensverhaal van Achterberg zo ‘overzichtelijk’ mogelijk te vertellen. De personages, die ieder zo hun eigen idee hebben over de gewenste focuspunten in hun verhaal, verliezen zich echter al snel in uitweidingen over taal, geestelijke gezondheid, toerekeningsvatbaarheid en kunstenaarschap.

Ondanks de sterke cast blijft het geheel enigszins op afstand. De personages blijven te veel schaakstukken in het spel dat Siera heeft bedacht: ze blijven gevangen in een vertellersrol en maken geen ontwikkeling door. Zo blijft het stuk vooral een rationeel construct, zonder veel emotionele impact. Braam stelt zich als regisseur ironisch genoeg juist te dienstbaar op ten opzichte van een tekst die in de enscenering wel wat artistiek tegenwicht had kunnen gebruiken. Zo worden in de eerste productie van Theaterbolwerk Punch ook precies de valkuilen van een schrijver-centrische aanpak duidelijk.

Lees ook over de lancering van Punch: ‘Jonge schrijvers zijn cruciaal voor actueel theater’

Plezier van de taal

Omdat Siera zijn personages vanuit een fascinatie met Achterberg laat vertrekken, duurt het even voordat je als kijker zelf een ingang in het stuk vindt – de banale biografische details zijn op zichzelf niet interessant als je zelf niet al fan van de dichter bent, en daarom moet Ongerijmd het lang alleen van het plezier van de taal hebben. Door alles echter uiteindelijk naar de gruweldaden van Achterberg te laten leiden zet Siera de hele voorstelling in een ander licht: hoe verhoudt alle voorgaande Spielerei zich tot de tragische afloop?

Het is een onderwerp dat ook in het interessante nagesprek nog uitgebreid wordt besproken (ook tijdens de tour zal de schrijver altijd na de voorstelling met het publiek in gesprek gaan). Al gauw zijn ook Michael Jackson en R Kelly onderwerp van de discussie: het thema van de verhouding tussen het werk en het gedrag van een kunstenaar heeft sinds 2015 niets aan kracht ingeboet.