De supermarkt bepaalt in welke tomatenkas het licht aan blijft

In de normaal gesproken verlichte kas van Loek van Adrichem in het Brabantse Steenbergen is geen tomaat meer te vinden. De lichten zijn uit. De ruimte is niet meer verwarmd. Slechts een handjevol mensen is aan het werk. De kas een beetje opkrikken voor wanneer de oogst in maart weer begint, zegt Van Adrichem. Medewerkers plaatsen een tweede isolatiescherm, om de warmte beter binnen te kunnen houden als de lampen in de kas weer aan gaan. Het is een treurig gezicht, maar in feite is het stoppen met de ‘belichte teelt’ de „redding” voor zijn kwekerij, zegt de teler.

De prijzen van elektriciteit en gas zijn zo hoog dat het deze winter duurder is om wel tomaten te telen, dan om het niet te doen. Een groot deel van de Nederlandse tomatenkwekers stopt daarom met de belichte teelt, waarbij ze tomaten laten groeien met kunstlicht. Normaal gesproken vindt die plaats van november tot en met maart. Volgens John Willems, algemeen directeur van telersvereniging Royal Zon, gaat dit jaar slechts 20 procent van de reguliere winterproductie door. Een paar kwekers zijn al failliet.

Het gevolg is dat er deze winter veel minder Hollandse tomaten in de supermarkt te vinden zijn, zegt een woordvoerder van een andere telersvereniging, Growers United. Telers die niet belichten, zullen ongeveer vanaf april weer tomaten kunnen leveren. Supermarkten importeren tomaten de komende maanden daarom veelal uit Spanje en Marokko, waar geen kunstmatige belichting nodig is. Jumbo en Albert Heijn zeggen tegen NRC dat tomaten anders te duur worden voor de consument.

Tot zo’n twintig jaar geleden was het heel gewoon om in de winter geen Hollandse tomaten te kunnen kopen. Tomatenplanten hebben licht nodig om te groeien, en daar is in Nederland in de wintermaanden niet genoeg van. Omdat de vraag naar Hollandse tomaten vanwege de hoge kwaliteit na de eeuwwisseling toenam, zijn veel tomatentelers hogedruknatriumlampen gaan gebruiken om het hele jaar door te kunnen produceren, vertelt Pepijn Smit van Wageningen Economic Research, die onderzoek doet naar de energietransitie in de glastuinbouw. Hierdoor lagen er de afgelopen jaren altijd Hollandse tomaten in de schappen.

Inmiddels is Nederland een van de grootste tomatenexporteurs ter wereld. De sector exporteert elk jaar voor zo’n 18,5 miljoen euro aan tomaten, met een geschat gewicht van 910 miljoen kilo. Dat is ongeveer 15 procent van het totale exportgewicht van tomaten wereldwijd. In Nederland gebruiken 263 bedrijven zo’n 1.872 hectare grond voor tomatenteelt. Dat zijn ongeveer 1.300 voetbalvelden.

300 procent duurder

De laatste maanden zijn de productiekosten van Van Adrichem dusdanig fors gestegen, dat hij besloot te stoppen met de belichte teelt. Vorig jaar kostte het nog 60 cent om een kilo tomaten te telen. Nu is dat zo’n 80 cent, vertelt hij. Die stijging is vooral te wijten aan de gestegen energiekosten. Het kost hem nu zo’n 300 procent meer om de lampen aan te hebben. Maar ook verpakkingsmaterialen en arbeid zijn duurder.

Van Adrichem (57) teelt al 36 jaar tomaten. Als jonge man plukte hij na school tomaten in de kas van zijn vader in het Westland. Nu heeft hij samen met zijn drie broers een middelgrote kwekerij van 35 hectare in het Brabantse Steenbergen en het Zeeuwse Westdorp, met een jaaromzet van 7 miljoen euro.

Zo’n 40 procent van Van Adrichems teelt is belicht. Maar die kassen blijven de komende tijd noodgedwongen leeg. Normaal gesproken kweken ze jaarlijks 31,5 miljoen kilo grove trostomaten. Dit jaar blijft er nog 24,5 miljoen kilo over.

Tussen kwekers is voortdurend een wedloop gaande wie het snelst en efficiëntst kan produceren, zegt Van Adrichem. Hij noemt dat „het grote tomatenspel”. De supermarkt speelt hierin een cruciale rol. „Zolang zij niet meer willen betalen voor de tomaten, is het voor kwekers onmogelijk om de productie rendabel te houden.”

Zolang zij niet meer willen betalen voor de tomaten, is het voor kwekers onmogelijk om de productie rendabel te houden

Van Adrichem levert vooral tomaten aan Lidl Nederland en Duitsland. Die willen volgens de kweker niet voldoende meebetalen aan de gestegen productiekosten. Lidl Nederland zegt in een reactie deze winter wel nog Hollandse trostomaten te verkopen, en dat het in de afspraken met telers rekening probeert te houden met de hoge energiekosten.

Vereijken Kwekerijen, die in vijf vestigingen in Brabant de Tasty Tom-cocktailtomaat produceren, hebben geluk. Albert Heijn wil de Tasty Toms het hele jaar in de schappen en betaalt de kweker extra om de lampen aan te kunnen houden, vertelt eigenaar Hans Vereijken. Hoeveel de supermarkt extra betaalt, wil hij niet zeggen.

Een woordvoerder van Albert Heijn laat weten dat de supermarkt vier van de tien tomatentelers waar ze normaal gesproken mee samenwerken, tegemoetkomen in de energiekosten. De overige zes telers, die net als Van Adrichem trostomaten kweken, stoppen met de belichte teelt. Telers van zogeheten ‘smaaktomaten’, waaronder Looye Honingtomaten, Excellent Cherrytomaten en Tasty Tom, krijgen extra geld om door te kunnen kweken. De woordvoerder wil niet ingaan op de specifieke afspraken over de tegemoetkoming in energiekosten.

Onvermijdelijk

Dat tomaten in de winkel duurder worden, is volgens Tom van Dalen, commercieel directeur van telerscoöperatie Oxin Growers, onvermijdelijk. Nu kost een kilo trostomaten gemiddeld 2,50 euro. Hij verwacht dat de prijzen van tomaten, zowel die uit Nederland als die uit Marokko en Spanje, deze winter tussen de 20 en 40 procent hoger zullen zijn dan vorig jaar. „Die uit Spanje en Marokko hebben niet zo veel energie nodig. Die zijn duurder door de hoge prijzen van brandstof.”

De afspraak met Albert Heijn is volgens Vereijken, de producent van de Tasty Toms, niet de enige reden dat de productie door kan gaan. Voor komende winter heeft het bedrijf nog een „aantrekkelijk energiecontract”. Daarnaast worden de kassen belicht met led-verlichting en houdt een ‘slimme’ dimmer per minuut bij hoe hoog de elektriciteitsprijs is. Die dimt de lichten als de prijs hoog is. „Bijvoorbeeld ’s ochtends, als mensen opstaan. Of aan het eind van de dag, als ze thuiskomen.”

Van Adrichem heeft weliswaar nog gas dat hij een paar jaar geleden voor weinig geld heeft ingekocht, maar gebruikt zogeheten SON-T-lampen die minder energiezuinig zijn dan led-verlichting. Al denkt hij niet dat hij zijn productie met led-lampen wel had kunnen voortzetten. „Energie is zo duur dat een kostenbesparing van 50 procent niet genoeg is.” De kans is volgens Van Adrichem groot dat ook de kwekers die met supermarktsteun doorgaan met belichten voor lief nemen dat ze tegen kostprijs leveren. „Kwekers die blijven belichten vinden het belangrijk om jaarrond in het schap te liggen en hun klanten tevreden te houden.”

Energie is zo duur dat een kostenbesparing van 50 procent niet genoeg is.

Normaal gesproken werken er in de winter – wanneer Van Adrichem standaard minder tomaten kweekt – zeventig mensen bij het bedrijf. Nu hij gestopt is met de belichte teelt, blijven er deze winter slechts veertig medewerkers doorwerken. Zij zullen zich onder meer bezig houden met de tomatenplanten die in de onbelichte kas geplant gaan worden en daar – vanwege het gebrek aan zonlicht – langzaam gaan groeien.

De mensen die Van Adrichem geen werk meer kan bieden, zijn veelal arbeidsmigranten uit Oost Europa die via een uitzendbureau bij zijn bedrijf werken, vertelt hij. „Veel van hen gaan voor een paar maanden terug naar hun thuisland. De rest probeert via hun uitzendbureau ander tijdelijk werk te vinden.”

In de onbelichte kas van Van Adrichem oogsten tomatenplukkers nu de laatste tomaten van dit seizoen. Adrian Nekulai (36) heeft net 479 kilo tomaten in een uur geoogst. Met grote haast en zweetdruppels op zijn voorhoofd gaat hij door naar de volgende rij. Volgende week gaat hij op vakantie naar zijn voormalige woonplaats Botoşani in Roemenië. Bij meer tomaten per uur krijgt hij een bonus. Dus als hij sneller werkt, verdient hij meer geld voordat hij vertrekt.

Dat is belangrijk, want Nekulai weet niet wanneer hij weer inkomsten heeft. Hij blijft in Roemenië tot zijn baas hem een appje stuurt dat er weer werk voor hem is. „Hopelijk duurt dat niet te lang”, zegt hij.