De PVV verzet zich tegen gezondheidsmaatregelen waar juist hun stemmers de meeste baat bij kunnen hebben

Als het maar verandert, heet deze rubriek, ervan uitgaande dat er een soort consensus is over waar het heen moet. Duurzamer. En dat betekent dus ook: gezonder. Nederland heeft daar doelen voor. En die zijn uitgewerkt in het Preventieakkoord dat het kabinet in 2018 met sociale partners sloot om ervoor te zorgen dat Nederland meer beweegt, gezonder eet en minder rookt en drinkt. Maar wie zegt dat dat moet? De grootste partij in de Tweede Kamer heeft daar zo haar eigen ideeën over. En de vraag is wat voor verandering dát oplevert. Of verandering ook achteruitgang kan betekenen.

Als de PVV het over preventie heeft, gaat het niet over ‘leefstijlverandering’ of het aanpakken van de ‘obesogene omgeving’. Die woorden bekken ook helemaal niet lekker. Preventie is volgens het PVV-verkiezingsprogramma: het afschaffen van het eigen risico zodat mensen niet met druk op de borst of een knobbeltje blijven doorlopen. Preventie zoals de meeste partijen het bedoelen noemt de PVV ‘doorgeslagen betutteldrift’. „De overheid kan voorlichten, maar bepaalt niet of je rookt, drinkt en wat je eet. Geen suikertaks en geen vleestaks.” Maar wel: een betaalbare volle boodschappenkar door de btw op voedingsmiddelen af te schaffen. Niet alleen op groente en fruit, óók op Red Bull en roze koeken.

Het zal zo’n vaart niet lopen, kun je denken als je naar de andere programma’s kijkt. Pieter Omtzigts NSC wil gezondere schoolkantines, ongezonde producten zwaarder belasten, ongezonde reclame verbieden en bewegen stimuleren. Preventie is volgens NSC ook: het bevorderen van de bestaanszekerheid. Of je schulden hebt, hoe goed of slecht je huis is en wat er in je directe omgeving gebeurt, bepalen ook hoe gezond je bent. De BBB wil 0 procent btw alleen voor groente en fruit, gezond voedsel op scholen en zorginstellingen en meer geld voor sport en beweging.

Ook bij de VVD is het kwartje inmiddels gevallen dat we „van zorg naar gezondheid” moeten door een gezonde leefomgeving te bevorderen en gezond leven te stimuleren. „Zonder mensen in hun vrijheid te beperken.” Uiteraard. Maar de VVD wil wel ongezonde kindermarketing aan banden leggen en doorgaan met gratis schoolmaaltijden.

„De VVD is gigantisch geschoven”, zegt Jochen Mierau, hoogleraar gezondheidseconomie in Groningen. Wat daarmee te maken heeft: werkgevers moeten bij ziekte twee jaar loon doorbetalen. „Ze beseffen steeds beter dat uitval door leefstijlziekten een enorme kostenpost is.” Het bedrijfsleven wist in 2018 de suikertaks nog uit het Preventieakoord te lobbyen, zo legde politicoloog Herman Lelieveldt al eens scherp bloot. „Ik denk dat VNO-NCW dat nu niet meer zou doen”, zegt Mierau. Bedrijven schuiven. En de VVD schuift mee.

Een voet op de rem van coalitie- en gedoogpartners is één manier om de PVV te temperen. En anders is er bestaande wetgeving die tussen preventiebeleid en prullenbak staat. Onze voedselomgeving is, zonder dat we er dagelijks bij stilstaan, al totaal gejuridiseerd. Voedselveiligheid, ingrediënten, etiketten: veel ligt vast in Europese richtlijnen. Daar heeft Nederland zich aan te houden. De gezonde leefomgeving is bovendien expliciet opgenomen in de nieuwe Omgevingswet, die regelt wat er mag met natuur, milieu, bouwen en wonen. Mierau: „Wet- en regelgeving draai je niet zomaar even terug.”

En ten slotte kunnen burgers naar de rechter stappen, zegt Mierau. „Zowel in de grondwet als in Europese verdragen staat dat de overheid de volksgezondheid moet beschermen.” De Hoge Raad oordeelde dat de overheid meer moet doen om ‘gevaarlijke klimaatverandering’ tegen te gaan. Burgers kunnen dezelfde weg bewandelen om de ongezonde voedselomgeving aan te pakken. Consumentenorganisatie Foodwatch zit al op dat spoor.

De PVV zal in haar eentje dus niet zomaar al het beleid voor preventie en een gezondere voedselomgeving om zeep kunnen helpen. Maar vertragen en saboteren kan wel. Plannen die toch al moeilijk op een Kamermeerderheid konden rekenen, zullen snel verdampen. De vleestaks gaat als eerste door de gehaktmolen. En een slimme suikertaks ,die cola met suiker echt duurder maakt dan zero en havermelk, maakt ook weinig kans. Met als argument: met dure cola benadeel je arme mensen.

In 2018 werd er al voor gewaarschuwd: het Preventieakkoord biedt weinig garanties voor de toekomst. Het barst in Nederland van de vrijblijvende afspraken, maar er is te weinig wet- en regelgeving om de gestelde doelen te halen. Bovendien zijn veel uitgaven aan preventie niet structureel begroot. Als de PVV preventie een linkse hobby vindt, houdt de incidentele financiering van 170 miljoen per jaar vanaf 2026 gewoon op.

Weerstand

Het is geen verrassing dat de weerstand tegen goedbedoelde leefstijladviezen het grootst is bij de mensen die ze het meest nodig hebben, mensen die in buurten wonen waar de mensen tot vijftien jaar minder gezonde levensjaren hebben dan een postcode verderop. „Als je andere prioriteiten hebt en je hoort steeds wat je móét, gaat het tegenstaan”, zei onderzoeker Tim van Meurs pas nog in NRC. Als de overheid zegt dat je ‘slimme’ keuzes moet maken, zeggen ze dan dat je dom bent?

De PVV gebruikt dat sentiment. Tegelijkertijd weten ze heel goed hoe groot de gezondheidsverschillen zijn. En ze maken een terecht punt als ze zeggen dat een ongezonde leefstijl een gevolg is van armoede en dat meer koopkracht het makkelijker maakt om gezondere keuzes te maken.

Herman Lelieveldt wijst hierop en stuurt mee wat PVV-kamerlid Vicky Maeijer er in een commissiedebat over leefstijl over zei. „Hun vraagstuk is niet: heb je je fruit wel op vandaag of wil je broccoli of spruitjes vanavond? Maar: is er genoeg geld om warm te eten of wordt het weer brood? […] Maak boodschappen weer betaalbaar en schaf de btw op boodschappen af, zodat mensen überhaupt in staat zijn om de afweging te maken tussen duurder gezond en goedkoper ongezond eten.”

Maar waar de PVV nou precies heen wil, en voor wie, is moeilijk te zeggen. De partij stemde eerder vóór het afschaffen van de btw op groente en fruit maar tegen moties voor gezondere scholen en schoolmaaltijden.

De PVV verzet zich tegen maatregelen waar juist de mensen die hun kinderen zonder brood naar school sturen de meeste baat bij hebben. En dat terwijl een PVV-narratief vóór gezondere scholen, voetbalkantines, straten en winkels voor het oprapen ligt, zegt Mierau. „Stel keihard die korte levensverwachting aan de orde. Wiens schuld is het dat mensen chronisch ziek worden en eerder doodgaan? Of haal er populaire rolmodellen bij: wiens schuld is het dat Johan Cruijff stierf aan longkanker? Het is de industrie die dit op haar geweten heeft, kun je zeggen, en daar moet de overheid mensen tegen beschermen.”