De man die Japan ‘gewoner’ wilde maken

De meeste Japanse premiers laten weinig sporen na, het land heeft er sinds 1945 al zo’n 35 versleten. Maar dat gold niet voor Shinzo Abe, de voormalige premier die vrijdag tijdens een verkiezingsbijeenkomst in de stad Nara – bekend om zijn loslopende herten – op 67-jarige leeftijd werd doodgeschoten.

Het optreden van Abe, telg van een vooraanstaande politieke familie, liet de Japanners niet onberoerd. Hij was niet alleen de langst dienende premier, hij zette ook een krachtig eigen stempel op zowel het economische als op het defensie- en buitenlands beleid van zijn land. De conservatieve nationalist Abe genoot bovendien nog altijd veel invloed in de Liberaal-Democratische Partij, al decennia de machtigste partij van het land. De huidige Japanse premier Fumio Kishida geldt als een beschermeling van hem.

Lees ook Wereldleiders reageren geschokt op moordaanslag op Abe

Hoewel Abe bepaald niet bij iedereen geliefd was, reageerde het land geschokt op de moord. Politieke moorden zijn zeer zeldzaam in Japan. Premier Kishida sprak van „een barbaarse daad midden in een verkiezingscampagne, die de basis vormt voor de democratie”. De vermoedelijke dader, een 41-jarige man die zelf een wapen had gefabriceerd, had eerder gewerkt bij de maritieme tak van de zogeheten Zelfverdedigingsmacht, zoals de Japanse marine officieel wordt aangeduid.

Of de man juist daarom op Abe schoot, is niet duidelijk. Abe, wiens grootvader een sleutelrol had in de bewapeningsindustrie van het keizerlijke Japan tijdens de Tweede Wereldoorlog, vond dat het tijd werd dat zijn land zich aan het ‘vredeskorset’ ontworstelde dat het na 1945 was opgelegd om nieuwe agressie te voorkomen. Japan mocht daarom volgens zijn – door de Amerikaanse overwinnaars opgelegde – pacifistische constitutie slechts een defensie-apparaat hebben dat het land in staat stelde zich te verdedigen tegen eventuele aanvallen op eigen grondgebied.

‘Abenomics’

Twee keer was Abe premier. De eerste keer, in 2006, duurde amper een jaar en was geen succes. Hij vertrok naar eigen zeggen wegens een hardnekkige darmkwaal, maar anderen stelden dat de dreigende openbaarmaking van belastingontduiking door hem ook een rol speelde bij zijn snelle vertrek. Eind 2012 kreeg hij een herkansing en kwam hij opnieuw aan het hoofd van de LDP te staan, waarna een premierschap volgde dat bijna acht jaar zou duren. Als een berouwvolle zondaar verklaarde hij bij zijn hernieuwde aantreden: „Als politicus heb ik ervaren wat het is om te falen. Precies daarom ben ik bereid alles te geven voor Japan.”

Energiek trok hij van start. Om te beginnen lanceerde hij zijn veelbesproken ‘Abenomics’, een drastisch stimuleringsbeleid om de Japanse economie die in de jaren negentig in een langdurige stagnatie was terechtgekomen tot nieuwe bloei te brengen. Daartoe zette de Japanse centrale bank de geldkraan wijd open, in de hoop daarmee de binnenlandse consumptie aan te wakkeren. Verder presenteerde Abe grote nieuwe infrastructurele projecten en kondigde hij structurele hervormingen aan op onder meer de arbeidsmarkt.

Ook buiten Japan volgden economen het Japanse experiment nauwlettend, maar na eerste hoopvolle resultaten belandde Japan een paar jaar later toch weer in een recessie. „Niet bemoedigend”, erkende ook Abe, geen man van veel uiterlijke emoties, destijds.

Critici wezen erop dat zijn regering vooral op het terrein van structurele hervormingen in gebreke was gebleven. De Japanse arbeidsmarkt was nog altijd niet flexibel genoeg, betoogden zij. Wel wist Abe het aandeel van de werkende Japanse vrouw op de arbeidsmarkt op te krikken.

Abe’s grote ambitie was daarnaast om de economische reus Japan ook op het gebied van defensie en buitenlands beleid nadrukkelijker op de wereldkaart te zetten. Japan moest een ‘gewoner’ land worden, dat zo nodig geweld kon gebruiken buiten het eigen grondgebied. Als opmaat daartoe brak hij daarom als premier met een paar taboes. Zo liet hij een wet aannemen die de Japanse export van wapens weer mogelijk maakte. Ook verhoogde hij voor het eerst in jaren de defensiebegroting, tot ongerustheid van China en Korea.

Lees ook dit profiel van Abe uit 2020: Shinzo Abe: een man van grote ambities, maar geen afmaker

Ook veel Japanners verdachten Abe, een groot liefhebber van boogschieten, ervan te willen morrelen aan het pacifistische fundament van hun land en spraken zich daar tegen uit. Het lukte Abe uiteindelijk ook niet het door hem verfoeide artikel 9 van de grondwet te wijzigen dat Japan verbiedt oorlogen te voeren om internationale conflicten te beslechten. Wel slaagde hij erin een lossere interpretatie van dit artikel aanvaard te krijgen.

Oorlogsmisdaden

Van zijn nationalistische drijfveren maakte Abe nimmer een geheim. Zo bezocht hij in 2013 de omstreden Yasukuni-tempel in Tokio, waar gesneuvelde militairen worden herdacht, onder wie ook van oorlogsmisdaden verdachte leiders uit de Tweede Wereldoorlog. Hij zei er slechts voor vrede te hebben gebeden, maar het gebaar viel verkeerd in de buurlanden en elders. Nooit ook toonde hij maar het geringste medelijden met het lot van zogenoemde ‘troostmeisjes’ uit Korea, China, het toenmalige Nederlands-Indië en andere gebieden, die tijdens de bezetting als seksslavinnen dienden voor Japanse militairen.

Abe was er ook opvallend snel bij om zijn banden met een andere omstreden conservatief aan te halen. Meteen na de verkiezingszege van Donald Trump in 2016 was hij de eerste buitenlandse leider die bij hem zijn opwachting kwam maken. „Ik kwam er vandaan met de overtuiging dat de aanstaande president Trump een leider is die kan worden vertrouwd”, verklaarde Abe. Naderhand speelden beiden graag een partijtje golf met elkaar.

In 2020 speelde Abe’s darmkwaal opnieuw op en trad hij af. Zijn populariteit, goed voor verschillende verkiezingsoverwinningen na 2012, was toen al flink geslonken, mede door een aarzelende aanpak van het oprukkende coronavirus. De Olympische Spelen van Tokio, die hij zo graag als premier had bijgewoond, moesten dat jaar worden uitgesteld.

Vier jaar eerder had de doorgaans nogal stijve Abe opzien gebaard door bij de slotceremonie van de Spelen in Rio de Janeiro zich vanuit een buis op een podium te laten lanceren in een vermomming van de in Japan geliefde videogame-held Super Mario, met ludiek pak, rode pet en rode bal. Hoewel hij eerst vreesde zich belachelijk te maken, keek hij er toch met voldoening op terug. „Toen ik in het stadion verscheen, was er een geweldig applaus en op internationale conferenties naderhand vertelden wereldleiders me: ‘Ik heb je gezien verkleed als Mario!’”