Rijksmuseum koopt ‘raadselachtig meesterwerk’: ontwerptekening met fantasie-dolfijn van Johannes Lutma

Een „raadselachtig meesterwerk”. Zo omschrijft Reinier Baarsen, hoogleraar Kunstnijverheid en decoratieve kunst van voor 1800 in Leiden, de oude ontwerptekening die het Rijksmuseum recent op zijn instigatie heeft verworven.

Op een lichtbruin vel papier, slechts een half A4-tje groot, is met grijs en wit krijt het zijaanzicht getekend van een wapenhelm met stekels. Het Haarlemse veilinghuis Bubb Kuyper bood de tekening vorig jaar aan. Volgens de veilingcatalogus ging het om een anonieme zeventiende-eeuwse tekening van een helm in de vorm van een fantasie-dolfijn. Richtprijs 1.500 tot 2.500 euro.

Baarsen, die 1 december afzwaaide als conservator toegepaste kunst bij het Rijksmuseum, herkende in de tekening de hand van Johannes Lutma (ca. 1584-1669). Lutma was een in Amsterdam actieve zilversmid, vermaard om zijn zoutvaten en kannen in kwabstijl. Dat is een grillige, vloeiende manier van vormgeving met aan de natuur ontleende vormen, die in de eerste helft van de zeventiende eeuw opgang maakte in Nederland.

Met Rembrandt en meubelmaker Herman Doomer rekent Baarsen zilversmid Lutma tot de belangrijkste destijds in Amsterdam actieve kunstenaars. De „grote drie”, zoals hij ze noemt, kenden elkaar ongetwijfeld. Rembrandt portretteerde zowel Lutma als Doomer.

Verrassend modern

Behalve op stilistische gronden kon Baarsen de tekening (met dank aan een anonieme schenker aangekocht voor 6.250 euro) ook door het watermerk aan Lutma toeschrijven. Vier tekeningen van Lutma en zijn medewerkers in de collectie van het Cooper-Hewitt Museum in New York hebben exact hetzelfde watermerk. Baarsen: „Watermerken werden toentertijd regelmatig vervangen. Het is dus een belangrijke ondersteuning voor de toeschrijving van deze tekening aan Lutma.”

Het Rijksmuseum heeft diverse zilveren pronkstukken van Lutma in de collectie. Maar deze aankoop is pas de tweede ontwerptekening van zijn hand die het museum verwerft. In totaal zijn er nu vijf van zulke tekeningen bekend. Baarsen: „Er zijn er vast nog meer. Deze vondst maakt hongerig.”

Naar de bedoeling van het helm-ontwerp kan de hoogleraar slechts raden. Soldaten of schutters in Amsterdam droegen niet zulke fantasievolle helmen met stekels en kwabben. Baarsen: „Tekende Lutma een helm voor een toneelstuk of maskerade, te maken van papier-maché? Of was het een model voor een schilder van een mythologische voorstelling? Wat ik wel weet is dat het een waanzinnige, verrassend moderne tekening is.”

Ontwerptekeningen

Het Rijksmuseum in Amsterdam begon in 2013 met het verzamelen van ontwerptekeningen. Hoe belangrijk de rol van de tekening is in het ontwerpproces ervoer Baarsen bij het Victoria & Albert, waar hij eerder werkte. Het Londense museum verzamelt al lange tijd ontwerptekeningen. Zonder ontwerptekeningen geen design, zegt hij. „Een tekening is vaak de beste manier voor een ontwerper om een idee te communiceren.”

Op zijn aanraden kwam bij het Rijksmuseum Fonds een speciaal aankoopfonds, het Decorative Art Fund, ingesteld door particuliere weldoeners. Het afgelopen decennium leidde dat tot de verwerving van 1.300 ontwerptekeningen. Van die aanwinsten, alle stammend uit de periode 1500-1900, maakte het Design Museum Den Bosch deze winter een tentoonstelling. Een expositie die nog tot en met aanstaande zondag te zien is en daarna zal doorreizen naar Fondation Custodia in Parijs.

Van Johannes Lutma is op de tentoonstelling alleen de ontwerpschets van een zilveren schaaltje te zien. Het Rijksmuseum zoekt naar een gelegenheid om de tekening van de helm binnenkort publiekelijk te tonen.