De ingrediënten voor een stakingsgolf deze herfst zijn aanwezig

Zijn de verhoudingen nog nooit zo goed geweest, gooit de hoge inflatie roet in het eten. Vanaf komende week zitten vakbonden en grote werkgevers uit de metaalsector weer met elkaar aan tafel om te onderhandelen over een nieuwe cao, de collectieve arbeidsovereenkomst. De afgelopen tien jaar liepen die onderhandelingen steevast uit op stakingen. Pas na het neerleggen van werk door werknemers werd de ‘Metalektro’ het doorgaans eens over loonsverhogingen en andere arbeidsvoorwaarden.

Nu, zegt vakbondsonderhandelaar Albert Kuiper van de FNV, zijn de verstandsverhoudingen tussen bonden en werkgevers voor het eerst in jaren erg goed. „Van alleen maar vechten wordt een sector niet beter.” Maar, zo zegt Kuiper, op „de inhoud” zal het dit jaar nog niet makkelijk zijn om tot een overeenkomst te komen voor de ruim 90.000 werknemers bij grote metaalbedrijven.

Vakbonden willen dat werknemers in hun loon gecompenseerd worden voor de hoge prijsstijgingen. Sterker nog, dat vinden ze het minimaal noodzakelijke. Veel mensen dreigen er dit jaar door de hoge inflatie financieel sterk op achteruit te gaan. Het Centraal Planbureau houdt voor dit jaar al rekening met prijsstijgingen van gemiddeld 9,9 procent. In cao’s werden dit jaar tot nog toe loonsverhogingen van gemiddeld 3,2 procent afgesproken. Dat is weliswaar fors in vergelijking met eerdere jaren, maar komt niet in de buurt van een compensatie voor inflatie.

Stakingsestafette

Voor NS-werknemers was het deze week reden om te gaan staken. De 3,2 procent loonsverhoging per jaar die het spoorwegbedrijf ze biedt, vinden ze verre van voldoende. Ze eisen onder meer dat ze automatisch gecompenseerd worden voor de prijsstijgingen. Daarbovenop willen ze dat het brutoloon met 100 euro per maand omhooggaat. De NS zegt een dergelijke verhoging niet te kunnen betalen omdat er minder mensen met de trein reizen en het bedrijf dus ook minder inkomsten heeft.

De ‘stakingsestafette’ die NS-werknemers begonnen, zorgde vrijwel de gehele week voor ontregeld treinverkeer.

Staan Nederland meer van zulke ontregelingen te wachten? Volgt, zoals FNV-voorzitter Tuur Elzinga het noemt, „een hete herfst” vol stakingen? De vakbond is de loonmatiging zat, zeker nu bedrijven „steeds meer winst afromen”. Bedrijven boekten het eerste kwartaal van dit jaar recordwinsten, meldde statistiekbureau CBS. Elzinga waarschuwde werkgevers deze week voor meer acties als de gewenste „loongolf” uitblijft. „Met de acties op Schiphol, bij de NS en straks ook in het streekvervoer, laten we zien dat onze leden tot veel in staat zijn.”

Lees ook: Prijzen omhoog, loon omhoog. Maar wat als dat alles duurder maakt?

Ook nu het kabinet 15 miljard euro uittrekt om het verlies van koopkracht tegen te gaan, blijft „de noodzaak van een loongolf onverminderd groot”, aldus de vakbond. In aanloop naar Prinsjesdag lekte uit dat het kabinet onder meer het minimumloon sneller en verder gaat verhogen: in één klap met 10 procent. Ook wordt het eerste tarief van de inkomstenbelasting verlaagd. Maar: allemaal wel pas vanaf komend jaar.

Bellijnen platleggen

De ingrediënten voor een stakingsgolf zijn dus wel aanwezig, zegt emeritus hoogleraar economische geschiedenis Jan Luiten van de Zanden. „Er zijn enorme personeelstekorten, de inflatie is ongekend hoog. Daarnaast heeft het kabinet aangegeven op korte termijn zelf weinig te kunnen doen. Dan blijft het enige instrument: de lonen verhogen.”

Zijn werknemers daarvoor bereid tot actie? In Nederland wordt, zeker in vergelijking met landen als België en Frankrijk, relatief weinig gestaakt. De afgelopen twee decennia waren er gemiddeld rond de 20 stakingen per jaar in Nederland, vertelt Rosa Kösters, onderzoeker bij het Internationaal Instituut voor Sociale Geschiedenis (IISG). Daar zit van alles tussen: van werkonderbrekingen bij een bedrijf van een paar honderd werknemers tot meerdaagse stakingen bij multinationals. Eén ding hebben ze vaak gemeen: dat ze plaatsvinden rondom cao-onderhandelingen.

Komende maanden verlopen er tientallen cao’s. In onder meer de kinderopvang (ruim 70.000 werknemers), bij Prorail (4.500 werknemers) en in de winkelbranche (tegen de 128.000 werknemers) zullen bonden en werkgevers dit najaar moeten onderhandelen over nieuwe arbeidsvoorwaarden en loonsverhogingen.

In enkele sectoren rommelt het al. Zo werden deze week nieuwe stakingen in het streekvervoer aangekondigd. In aanloop naar een landelijke stakingsdag op 16 september leggen werknemers in verschillende regio’s een voor een het werk neer, net als bij de NS. Bij de callcenters, waar al langer gesprekken lopen over een nieuwe cao, wordt ook nagedacht over mogelijke acties, laat een FNV-woordvoerder weten. „Dan gaan we naast de spoorlijnen ook de bellijnen platleggen.”

Het verbaast IISG-onderzoeker Kösters niet: uit onderzoek blijkt dat stakingen ‘besmettelijk’ zijn. „Als er binnen een sector gestaakt wordt, is de kans op een staking bij een soortgelijk bedrijf heel aannemelijk.” Die aanstekelijkheid gaat zelfs over grenzen heen. Ze wijst op de staking bij KLM dit voorjaar. „Ook op andere plekken in Europa werd door personeel van vliegtuigmaatschappijen gestaakt.” Bij Lufthansa bijvoorbeeld, in Duitsland. En dit najaar gaan spoorwegwerknemers in het Verenigd Koninkrijk staken. Zij legden eerder deze zomer al een groot deel van het Engelse treinverkeer plat.

Ook bij kleinere, nieuwe vakbonden ziet Kösters internationaal contact, bijvoorbeeld bij bonden voor fietskoeriers als Gorillas. „Die wisselen internationaal ervaringen uit en organiseren weleens solidariteitsacties.”

Het cliché wil dat staken is voor „stoere mannen die in de haven of industrie werken”, zegt Kösters, „zeg maar de traditionele fabrieksarbeider”. Dat strookt niet meer met de werkelijkheid, zegt ze. Er wordt juist ook steeds meer gestaakt in de dienstensector. „We hebben vorig jaar de onderwijsstakingen gehad, daar deden veel vrouwen aan mee. Of de acties in de schoonmaak, van een paar jaar terug. Daar werken veel vrouwen met een migratie-achtergrond.”

Komt het tot meer stakingen, dan zal dat niet altijd zo ontwrichtend zijn als bij de NS. „Wij raken bedrijven in de portemonnee”, zegt FNV-onderhandelaar Kuiper. Werknemers in de Metalektro werken bij bedrijven als DAF of VDL Nedcar. Leggen zij het werk neer, „dan worden er gewoon een dag geen auto’s gemaakt”. Dat haalt een producent niet zomaar in, de productie wordt „ver vooruit gepland”.

Vakbonden in Nederland voeren „best wel efficiënt” actie, zegt Kösters. „Geen wekenlange stillegging, maar bijvoorbeeld één dag een grote actie.” Ook werkonderbrekingen van één uur komen voor. „Dan laat je een werkgever zien: iedereen is actiebereid. Soms is alleen die stakingsdreiging al voldoende.”

Uiteindelijk, zegt Kösters, zijn Nederlandse vakbonden niet zo gericht op stakingen. „Ze lossen het het liefst in onderhandelingen op.”