De hersentest is nu ingeburgerd in de Eredivisie

Luuk de Jong (PSV), Jurriën Timber (Ajax), Gernot Trauner (Feyenoord), Jordy Clasie (AZ), Bas Dost (FC Utrecht), Mats Seuntjens (Fortuna Sittard), Mike te Wierik (FC Groningen) en vele collega’s. Ze zijn aan het begin van het seizoen onderworpen aan een hersentest. Oefeningen die de prikkelverwerking meten en het geheugen testen. Hoe snel reageert een speler als hij bepaalde kleuren op een bord moet aanraken? Kunnen ze een rij woorden die ze lezen daarna in dezelfde volgorde opzeggen?

De tests kunnen worden gezien als een extraatje bij de testbatterij waaraan voetballers, zeker aan het begin van het seizoen, worden onderworpen. Ze worden al gemeten, gewogen, vetpercentages gecheckt, pezen en spieren, het hart. En nu dus ook hun hersenen.

Het idee is dat een speler in gezonde toestand wordt getest, waardoor de medische staf een soort persoonlijke ‘nullijn’ heeft. Als diezelfde speler tijdens een wedstrijd of training hard botst en mogelijk een hersenschudding heeft opgelopen, worden de testjes herhaald. Scoort de speler (veel) minder goed, dan zijn de hersenen onvoldoende hersteld en zal de medische staf rust adviseren.

Het is een protocol dat bijvoorbeeld in het rugby en American football al langer wordt gebruikt, maar dat in de Eredivisie nu ook voet aan de grond heeft gekregen. Verschillende clubs hebben de hersentests dit seizoen voor het eerst opgenomen in de medische molen.

Dat gebeurde soms ook naar aanleiding van een brief die KNVB-bondsarts Edwin Goedhart deze zomer stuurde. Hij wees, zo bevestigt de KNVB, de clubs uit de Eredivisie en de Keuken Kampioen Divisie in die brief op de risico’s van een hersenschudding en maakte hen attent op een neuropsychologische test die ze kunnen uitvoeren.

Binnenkort is er een aparte informatiesessie van de KNVB over het onderwerp met clubs uit de Vrouwen Eredivisie.

Clubs die Europese wedstrijden hebben gespeeld (Ajax, PSV, Feyenoord, AZ en FC Twente) zijn volgens de KNVB sowieso verplicht om een neurologische ‘baselinetest’ te doen. Clubs als FC Utrecht, Vitesse, FC Groningen en Fortuna Sittard werken er nu ook mee. Een volledig overzicht van welke clubs de tests uitvoeren ontbreekt – clubs zijn er zelf verantwoordelijk voor – maar duidelijk is dat het testen van hersenen ingeburgerd is geraakt in het Nederlandse profvoetbal.

Lees ook: een reconstructie van het onderzoek naar de hersenen van oud-Spartaan Wout Holverda

Wout Holverda

Dat de tests belangrijk zijn is ook helder. De discussie over hersenletsel in het voetbal is de afgelopen jaren op scherp komen te staan. Afgelopen maart werd bekend dat in de hersenen van de overleden oud-voetballer Wout Holverda een hersenziekte (CTE) was gevonden die volgens zijn artsen verband houdt met zijn carrière als voetballer.

De kans is groot dat hersenschuddingen en kopballen een rol hebben gespeeld bij het ontwikkelen van de ziekte, die bij Holverda al op jonge leeftijd leidde tot ernstige dementie. Holverda overleed in december vorig jaar, waarna zijn familie toestemming gaf tot postmortaal onderzoek. Hij werd één van de eerste voetballers in de wereld van wie met zekerheid vast te stellen is dat hersenletsel is ontstaan door zijn voetbalcarrière.

Het ziektebeeld – chronische traumatische encefalopathie – is eerder al gevonden bij honderden voormalig American footballspelers, die tijdens hun profcarrières stevige klappen op het hoofd te verwerken kregen. In veel sporten wordt al jaren erkend dat slecht behandelde hoofdtrauma’s kunnen leiden tot ernstige hersenschade.

In het voetbal is er nog wetenschappelijke discussie over de vraag of klappen tegen het hoofd, zoals kopballen, direct kunnen leiden tot hersenletsel. Sommige landen, zoals het Verenigd Koninkrijk, kiezen ervoor om preventief een limiet op kopballen in te stellen. Nederland doet dat niet, vanwege de onduidelijkheid over het effect van verschillende soorten kopballen.

Daarentegen is iedereen het erover eens dat hersenschuddingen, bijvoorbeeld na een hoofd-tegen-hoofd botsing, ernstige gevolgen kunnen hebben als ze niet goed worden behandeld. Beau Rijks, ex-speelster van Excelsior, vertelde enkele maanden geleden nog in NRC dat ze meer dan twee jaar moest revalideren na een hersenschudding – onder meer omdat medici bij clubs waar ze speelde niet wisten hoe ze moesten omgaan met een hoofdtrauma.

Jeroen Dieteren, hoofd medische staf van Fortuna Sittard, is blij dat de KNVB clubs aanspoort om hersenschudding-protocollen goed te volgen. Eerder testte zijn club spelers vooral na een flinke botsing, of bij het vermoeden van een hersenschudding. Dat was lastig, omdat niet duidelijk was hoe een speler normaal gesproken reageerde. Dieteren: „Het helpt als je de verschillen ziet tussen de normale situatie en de situatie na een hoofdtrauma. Ook om aan de spelers te laten zien. Soms hebben ze het gevoel dat ze weer aan de bak kunnen, maar nu kunnen we aantonen dat ze nog wat meer tijd nodig hebben voor hun herstel.”

Tijdelijke wissels

Afgelopen zomer besloot de spelregelautoriteit in het voetbal, de International Football Association Board (IFAB), om een proef te verlengen waardoor het mogelijk is een extra wissel toe te passen als een speler mogelijk een hersenschudding heeft. De proef werd aangekondigd in 2020 en loopt nu in 144 competities (verschillende niveaus) – ook in Nederland. Toch is de IFAB niet blij met de uitkomsten. Tijdens de algemene vergadering, deze zomer, zei voorzitter Lukas Brud dat clubs de IFAB-protocollen slecht volgen. „Als je een wissel mag toepassen en je maakt er geen gebruik van, dan klopt dat niet. We hebben situaties gezien waar er niet alleen een vermoeden is van een hersenschudding, maar waarin het overduidelijk is. Dan móét je een speler uit het veld halen”, zei Brud tegen de Engelse krant The Guardian.

Lees ook: het verhaal van Beau Rijks, die twee jaar revalideerde na een hersenschudding

Tijdens de bekerfinale tussen PSV en Ajax, afgelopen april, kwam middenvelder Joey Veerman na een duel hard op de grond terecht. Hij speelde verder, maar zei na afloop op televisie dat hij zich een groot deel van de wedstrijd niet herinnerde. „Na een minuut of dertig kwam ik weer een soort van bij”, zei Veerman, die daarna aan tegenstander Daley Blind moest vragen wie de 1-0 had gemaakt. Gewisseld worden wilde Veerman „natuurlijk” niet, zei hij. PSV zou later verklaren dat alle noodzakelijke tests op het veld (en in de week erna) zijn uitgevoerd, al is één van de vragen in de standaardtest (de SCAT-5): „Wie heeft de laatste goal gemaakt in deze wedstrijd?”

Situaties zoals die met Joey Veerman – het komt vaker voor dat spelers doorgaan met duidelijke symptomen van een hersenschudding – leidden ertoe dat belangenorganisaties pleiten voor een tijdelijke wisselmogelijkheid. Een speler mag dan bijvoorbeeld een kwartier vervangen worden door een andere speler, waarna er weer teruggewisseld kan worden. Voordeel zou zijn dat artsen langer de tijd hebben om een goede gezondheidscheck te doen, in plaats van die razendsnel (gemiddeld drie minuten) langs het veld te moeten uitvoeren, terwijl de ploeg met een speler minder voetbalt. Nadeel kan zijn dat clubs de wissel om tactische redenen zouden toepassen.

Doorspelen met een hersenschudding kan leiden tot de dood

Brief Headway

Headway, een invloedrijke Britse belangenorganisatie die strijdt voor veilige sport, schreef deze zomer een brief – ondertekend door veel vooraanstaande hersenwetenschappers – waarin zij pleit voor tijdelijke wissels in het voetbal. In de brief hebben de wetenschappers kritiek op de snelle diagnoses op het veld. „Deze […] brengen het leven van voetballers in gevaar. Doorspelen met een hersenschudding kan leiden tot een plotseling dood en heeft daar in bepaalde gevallen ook al toe geleid.” Eerder vroeg ook de wereldwijde vakbond voor voetballers, FIFPro, om het toestaan van tijdelijke wissels in het mondiale voetbal.

De IFAB wil daar voorlopig niet aan, bleek tijdens de algemene vergadering deze zomer. Eerst wil de spelregelautoriteit doorgaan met de proef die permanente wissels mogelijk maakt. Pas als die is afgerond, en alle voetbalclubs de protocollen toepassen, wil de organisatie kijken naar verdere aanscherpingen.

De KNVB sluit zich daarbij aan, meldt een woordvoerder. De voetbalbond vindt tijdelijke wissels „een logische gedachte”, maar „op dit moment is nog onvoldoende duidelijk wat de meerwaarde is in vergelijking met de situatie nu. Bovendien is de kans op misbruik aanwezig.”