De Franse abstracte schilder Pierre Soulages was de grootmeester van het zwart

De schilder van het zwart is overleden. Een van Frankrijks beroemdste abstracte schilders, Pierre Soulages, overleed woensdag op 102-jarige leeftijd. In 1919 geboren als zoon van een koetsenmaker, werd hij met enkele landschapsschilderijen in 1938 toegelaten tot de École des Beaux-Arts in Parijs. Na een bezoek aan de school besloot hij te bedanken voor de toelating: op die school zou hij niets leren, en zou hij al helemaal geen aansluiting vinden bij de kunst die hem interesseerde. Hij had net kennis gemaakt met het werk van Picasso en Cézanne. Terwijl hij in de dienstjaren de Arbeitseinsatz wist te ontlopen, ontwikkelde hij zijn kunsthistorische kennis verder en leerde hij onder meer de surrealisten kennen toen hij een artikel las over ‘entartete kunst’. Vanaf dat moment wist hij zeker dat hij zelf ook schilder wilde worden.

Vanaf 1947, toen hij zijn werk Salon des Surindépendants kon laten zien, brak hij door. Wat hij maakte, week af. Abstracte kunst was weliswaar zwaar in de mode in Parijs na de oorlog, maar die abstracte kunst was geometrisch. Soulages kwam met verknoopte, abstracte werken waar al hoofdzakelijk zwart in zat. Een van de kunstenaars die al vroeg waardering had voor Soulages was de modernist Francis Picabia (1879-1953). Daarna was het een vlucht naar voren, tot aan het MoMa in New York aan toe.

Voorbij zwart

Vanaf eind jaren zestig verdwenen de kleuren, en draaide het om het ontbreken van alle kleuren. Zwart was het enige dat hij nog gebruikte, sterk contrasterend met soms slechts summier wit van het canvas. Hoe intens dat kon zijn, bleek in april 1966 toen in Houston in het Museum voor Schone Kunsten een grote overzichtstentoonstelling van Soulages te zien was. Het gebouw, ontworpen door Mies Van der Rohe, was niet echt geschikt om de expositie traditioneel aan te pakken. Grote doeken werden zonder lijst aan nylon draden aan het plafond gehangen, drie rijen dik. Op de achterkant waren er kleinere doeken aan bevestigd.

De geheel zwarte doeken waar Soulages vooral bekend om werd, noemde hij zelf outrenoir (voorbij zwart), waarbij de reflectie van het licht een onderdeel werd van het werk. Dat spel met licht is ook schitterend te zien op de abstracte en simpele glas-in-loodramen die hij ontwierp voor de Romaanse abdijkerk van Sainte Foy in Conques.

In eigen land groeide hij uit tot icoon van de moderne kunst, maar ook buiten de Franse grenzen werd Soulages op handen gedragen. Hij was in 2001 de eerste kunstenaar die bij leven een overzichtstentoonstelling had in de Hermitage in Sint-Petersburg, in 2014 opende toenmalig president François Hollande het Musee Soulages in Rodez, de huidige president Macron heeft het werk ‘2 Décembre 1989’ in zijn werkkamer hangen. Bij de honderdste verjaardag van Soulages kwam er een grote overzichtstentoonstelling in het Louvre (die door corona weer snel sloot).

Op de vraag wanneer hij zo van zwart was gaan houden, kon hij nooit antwoord geven. Die liefde was er altijd al, zei hij bij de opening van een retrospectief in Centre Pompidou in 2009: „Zwart is anarchie, opstand, rouw, maar ook voor feesten.”