N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
Reportage
Italiaanse verkiezingen De radicaal-rechtse politica is de gedoodverfde winnaar van de verkiezingen volgende maand. De fascistische wortels van haar partij lijken veel Italianen nauwelijks te deren.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data89775277-2ac381.jpg)
Een wandeling door het centrum van Latina, op een uurtje rijden ten zuiden van Rome, voelt aan als een fascinerende tijdreis naar de vroege jaren dertig. De stad is een van de jongste van Italië, in 1932 door de fascisten gesticht als ‘Littoria’, na de succesvolle drooglegging van de Pontijnse moerassen. De streek is nu nog steeds vruchtbaar landbouwgebied. Na de oorlog veranderde de fascistische naam van de stad in het neutralere ‘Latina’, maar de fascistische architectuur bleef volledig intact.
Riccardo Pece (47), een toerismeprofessional, duikt in het verleden van de stad die hij als zijn broekzak kent. Hij toont het balkon van waarop Benito Mussolini, de Duce, zijn donderpreken hield. Recht tegenover het oude postkantoor in de typisch strakke bouwstijl van het fascisme staat een monument van de boeren uit de noordelijke streek Veneto. Zij migreerden massaal naar de drooggelegde Pontijnse moerassen om er de nieuwe landbouwgrond te bewerken. Het monument „drukt hun grote dankbaarheid uit”, voegt Pece eraan toe.
Mensen met een nostalgische kijk op het fascisme trekt de stad volgens Pece niet aan. En neofascisten al helemaal niet. Die bezoeken veel liever het graf van de Duce in de noordelijke stad Predappio. Maar tijdens een „historisch objectieve rondleiding” zal Pece toch vooral de volgens hem positieve kanten van het fascisme belichten. Hij vertelt onder meer dat Mussolini’s model van de relatie tussen stad en landbouwgebied „misschien wel een eeuw vooruitliep”, dat de fascisten betaalde vakantie en sociale zekerheid invoerden en dat Mussolini „het stemrecht heeft uitgebreid”.
Fascistische knokploegen
Pas als er wordt tegengeworpen dat Mussolini de democratie heeft afgeschaft en dat fascistische knokploegen onnoemelijke misdaden pleegden, merkt Pece op dat er „ook negatieve kanten waren”. Dan vertelt hij dat zijn Joodse grootmoeder vijf jaar lang was ondergedoken in haar eigen huis, vermomd als de dienstmeid van haar echtgenoot, een fascistische regeringsfunctionaris die nog in de Eerste Wereldoorlog vocht.
In Italië hoor je geregeld het cliché dat „Mussolini toch ook goede dingen heeft gedaan”. Vandaar misschien dat veel Italianen er niet van wakker liggen dat als Giorgia Meloni (45) op 25 september de vervroegde verkiezingen wint, het land mogelijk door een verre politieke nazaat van Mussolini zal worden bestuurd.
In het centrum van Latina zijn posters van een breed lachende Meloni op zowat elk reclamebord geplakt. Volgens de peilingen stevent haar partij Fratelli d’Italia (‘Broeders van Italië’, een verwijzing naar de eerste zin van het Italiaanse volkslied) af op bijna 25 procent van de stemmen. Het buitenland fronst de wenkbrauwen bij het vooruitzicht dat de allereerste vrouwelijke Italiaanse premier een partij leidt die wortelt in het fascisme. Waarom is die bezorgdheid in Italië zelf een stuk minder groot?
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data89775295-909423.jpg|https://images.nrc.nl/I-WYUbuIJIinJVpwR3WGaBMzjcA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data89775295-909423.jpg)
Antonio Scurati (53) is de auteur van M. De zoon van de eeuw, een documentaireroman over Mussolini en het fascisme, waarmee hij in 2019 de belangrijkste Italiaanse literatuurprijs Premio Strega won. Het gebrek aan alarmisme bij veel Italianen heeft volgens hem een historische verklaring: Italië heeft zijn fascistische verleden totaal anders verwerkt dan Duitsland. „Anders dan Duitsland, dat geen grote nationale verzets- en oppositiebeweging heeft gekend, heeft Italië na de oorlog zijn democratie en Republiek gebouwd op het verhaal van het Italiaanse verzet (vanaf 1943, red.) tegen het nazifascisme”, zegt Scurati. Door het dominante narratief van het antifascisme konden de Italianen nadien niet afrekenen met de molensteen die drukte op hun nationale geweten: dat velen zelf fascisten waren geweest. Scurati: „Uiteindelijk zou dit narratief de herinnering aan de talrijke, en vreselijke misdaden van het fascistische regime overschaduwen.”
Vage nostalgische gevoelens
De meeste Italianen kennen de geschiedenis van het fascisme niet meer tot in de details, beaamt Mattia Zulianello (36), docent en populisme-onderzoeker aan de universiteit van Triëst. Meloni rekent vooral op stemmen uit de grote, brede groep met vage nostalgische gevoelens, zegt hij, veel meer dan op de meest radicale, of zelfs neo-fascistische stemmen. Want zeker die laatsten vormen in Italië een erg kleine minderheid, en daarmee win je geen verkiezingen. Daarbij zijn neo-fascisten tegen de democratie en zweren ze geweld niet af – een label dat niet past bij Fratelli d’Italia. „Maar een ‘conservatieve’ partij, het label dat Meloni zelf verkiest, klopt ook helemaal niet”, zegt Zulianello.
Meloni leidt een radicaal-rechtse en populistische partij met een autoritaire wereldvisie, die het nativisme aanhangt. Daarbij staat centraal dat de autochtone bevolking altijd en overal voorrang krijgt, een anti-migrantenvisie die ze deelt met Matteo Salvini van de Lega-partij, met wie ze in een politieke coalitie om de kiezersgunst dingt.
Maar terwijl Salvini’s Lega ontstond als een separatistische partij (de oude Lega Nord) en ooit juist antifascistisch was, vloeit Broeders van Italië rechtstreeks voort uit de neo- en later post-fascistische beweging. „In het partijlogo van Fratelli d’Italia prijkt nog steeds de vlam in de nationale driekleur, een bekend symbool van het neofascisme en van extreemrechts in Europa”, stipt Zulianello aan. Critici vroegen Meloni die vlam weg te halen. Vergeefs, want volgens haar staat die vlam voor ‘continuïteit’. Het is slechts één voorbeeld van haar dubbelzinnigheid.
/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data89785948-9175b8.jpg|https://images.nrc.nl/rSRIlKEQHzHkJ40-SfDpuWYmbyA=/1920x/filters:no_upscale()/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data89785948-9175b8.jpg)
Haar partij is de natuurlijke opvolger van Alleanza Nazionale (‘Nationale Alliantie’), een rechtse partij die voortvloeide uit de Movimento Sociale Italiano (Italiaanse Sociale Beweging, of MSI), de neofascistische partij die in 1946 door sympathisanten van Benito Mussolini is opgericht. Op haar vijftiende klopte Meloni aan bij de jongerenwerking van de MSI, later stapte ze over naar Alleanza Nazionale. In 2012 was Meloni een van de oprichters van Fratelli d’Italia. Tien jaar later kan haar partij volgens de peilingen rekenen op de steun van maar liefst een kwart van de Italiaanse kiezers.
Beweren dat in die groep kiezers veel neofascistische stemmen zouden zitten, gaat veel te ver. Forza Nuova en Casa-Pound, twee neofascistische partijtjes die op eigen kracht naar de vorige verkiezingen trokken, haalden in 2018 niet eens 1 procent. „Maar neofascisten duiken wél op in de brede achterban van Fratelli d’Italia, en lui met een zeer dubieuze staat van dienst staan op Meloni’s kieslijst”, zegt Paolo Berizzi, een journalist van de krant La Repubblica, die bedreigd wordt door neofascisten en daarom wordt beveiligd.
In oktober toonde de Italiaanse nieuwswebsite Fanpage bovendien via undercoverbeelden dat in kringen van Fratelli d’Italia in Milaan lachend de Romeinse groet (de gestrekte arm van fascisten) werd gebracht, terwijl er grappen ten koste van Joden en zwarten werden gemaakt. In de undercovervideo legt Europarlementslid Carlo Fidanza, een ‘compagnon de route’ van Meloni die haar al twintig jaar kent, bovendien uit hoe de campagne van de partij ook met zwart geld kan worden gefinancierd. Naar Fidanza loopt nu een gerechtelijk onderzoek.
Zulke negatieve aandacht komt ongelegen voor Meloni, die haar merk op het nippertje tracht te desinfecteren. Allicht zou Meloni vandaag niet meer op de Franse tv herhalen dat Mussolini „een goede politicus was, die alles wat hij deed voor Italië heeft gedaan”. Ze was toen amper negentien, maar er zijn ook nog veel recentere knipogen naar het fascisme. Zo lanceerde Meloni haar vorige verkiezingscampagne, in 2018 in Latina, een stad die ze omschreef als „een symbool voor de geschiedenis van rechts in Italië”, met Rachele Mussolini aan haar zijde. De kleindochter van de Duce bleek bij de gemeenteraadsverkiezingen van vorig jaar nog een stemmenkanon voor Broeders van Italië in de hoofdstad Rome. En toch staat ze bij deze nationale verkiezing niet op de lijst, naar eigen zeggen omdat haar „zware achternaam” de partij in de verdediging zou duwen.
Traditionele familie
Bij de militanten van Broeders van Italië staan de neuzen in dezelfde richting: de partij en haar leider moeten als ‘gematigd’ conservatief worden opgevat. In de partijlokalen van Fratelli d’Italia in Latina ontmoeten we Matilde Celentano (62), fractieleider in de gemeenteraad en arts. Ze noemt zichzelf politiek gematigd en zegt dat Fratelli d’Italia de ‘traditionele familie’ verdedigt, „omdat die tegenwoordig wordt gediscrimineerd”. Dat doet denken aan Meloni’s pleidooi voor „de natuurlijke familie, tegen de LHBTI-lobby”, tijdens een schreeuwerige toespraak in juni, bij de Spaanse extreemrechtse partij Vox. De jonge militante Gioanna Troplini, 19 jaar oud, vertelt over haar Albanese vader die dertig jaar geleden Italië per boot heeft bereikt. „Mijn vader is Italië dankbaar, en daarom wil hij de Italiaanse cultuur verdedigen.” Ze is ervan overtuigd dat „elk land zijn eigen cultuur moet behouden, omdat er schoonheid schuilt in verscheidenheid”.
In de vergaderzaal van de partij hangen historische posters op van de fascistische drooglegging in de streek. Maar vragen over de fascistische wortels van de partij stelt niemand op prijs. Als Fratelli d’Italia daarop steeds wordt afgerekend, moet er ook aandacht zijn voor de oud-communisten in de rangen van „het andere kamp”, zegt Troplini.
Ook de partijleider zelf oefent haar zachtere, mildere toon. Eerder deze zomer stuurde Meloni een video in het Engels, Frans en Spaans de wereld in, met de boodschap dat ze geen autoritaire leider is die Italië straks uit de euro haalt. Haar uitdager, de centrumlinkse oud-premier Enrico Letta, reageerde met zijn eigen meertalige video. Terwijl Letta’s Democratische Partij altijd actief het Europese project heeft ondersteund, smeedt Meloni liever vriendschapsbanden met de Hongaarse premier Viktor Orbán en de Franco-bewonderaars van het extreem-rechtse Spaanse Vox, aldus Letta.
Ook schrijver Antonio Scurati gelooft Meloni niet. Ze distantieert zich van het fascisme omdat de verkiezingen voor de deur staan en ze niet anders kan. „Bovendien zweert ze alleen de extreemste kanten af, zoals de anti-Joodse wetten en het geweld”, zegt Scurati. „Maar het fascisme was veel meer dan dat: Mussolini was bovenal ook een populist.” De Zwarthemden zullen niet terugkeren, zegt Scurati, maar hij vreest wel dat Meloni straks aan lang verworven rechten raakt. Haar conservatieve partij wil het zeer lage Italiaanse geboortecijfer opkrikken. „Stel je voor dat Italië straks de trieste primeur heeft van een vrouwelijke premier die de Italiaanse abortuswet uit 1978 ter discussie stelt. Het zou zomaar kunnen gebeuren.”
