Iedereen noemde haar ‘Lali’. Dat is het best te vertalen als ‘gozer’, of ‘gast’, al komt het Engelse ‘dude’ nog dichter bij het Albanees. Vanaf haar zeventiende ging Lali door het leven als man. Dus beter haar hem te noemen, hoewel Lali nooit hormonen heeft geslikt of een geslachtsaanpassende operatie heeft ondergaan. Sterker, Lali was fel gekant tegen die mogelijkheid.
De verschillen tussen mannen en vrouwen zijn in Albanië tamelijk geprononceerd, in uiterlijk en gedrag. En Lali oogde een man, in manier van lopen en in woord- en kledingkeuze, altijd met een das om de nek en een baret op het hoofd. De gast rookte onafgebroken en dronk raki met mannen in bars, ongehoord voor een Albanese vrouw.
Lali vond dat ook ongehoord: want ondanks genderfluïditeit dacht hij als een traditionele, Albanese kerel. Hij wilde ook niet aan het woord ‘transgender’. Lali noemde zichzelf een ‘gezworen maagd’, een vrouw die na het afleggen van een eed leeft als man in overeenstemming met een oeroude traditie vastgelegd in de zogenoemde ‘kanun’. Dat is een set van regels die eeuwenlang de wetten vormden van stammen in de Noord-Albanese bergen en dat in verwaterde vorm nog steeds doen.
Kort voor haar dood enkele maanden geleden, kreeg een groep Nederlandse reizigers de kans een gesprek met Lali te voeren. Velen noemden dit het hoogtepunt van de reis. Begrijpelijk. De gezworen maagden vormen een exotisch en tamelijk onbekend fenomeen. En hoewel het fenomeen allengs verdwijnt – de maagden sterven uit – blijft het buitenlandse bezoekers fascineren. De filmmaker Bujar Alimani speelde daarop in met zijn film The Albanian Virgin, die zich afspeelt in de noordelijke bergen van Albanië in de tweede helft van de twintigste eeuw.
De plot draait om de traditionele ‘gezworen’ transformatie van vrouw tot man, ingegeven door een verlangen naar bloedwraak. Extreem kort uitgelegd: volgens de kanun kunnen alleen zonen de dood van een familielid wreken. Een ander motief om de eed af te leggen, is om onder een gearrangeerd huwelijk uit te komen. Of om zich niet te hoeven schikken in de ondergeschikte rol van een vrouw in de bergen van Albanië.
Alimani is een van de tienduizenden Albanezen die het land in 1991 hebben verlaten. Sindsdien heeft hij talloze Albanese onderwerpen verfilmd – als een soort tolk, of reisgids voor westerse belangstellenden.
Hoewel het harde, maar sprookjesachtige verhaal van The Albanian Virgin universeel menselijk drama biedt, meent hij dat de buitenlandse kijker veel, wellicht te veel ontgaat als hij niet voor aanvang van de film enkele basale gegevens te lezen krijgt uit de Albanese geschiedenis. En dus rolt over het scherm dat stalinist Enver Hoxha het land leidde van 1944 tot zijn dood in 1985, dat hij in 1967 alle religie verbood en dat het straatarme land begin jaren negentig voorzichtig uit een internationaal isolement kroop.
Wat wellicht ook nog geholpen had om de plot te begrijpen, is de kennis dat familieleden van die paar Albanezen die er wel in slaagden het Noord-Korea van Europa te ontvluchten werden gearresteerd, hun baan verloren, of anderszins werden gemaltraiteerd.
Monument
Uitleg vooraf om een film te begrijpen is nooit een goed teken. Tegelijk kan het misschien niet zonder. Want al ligt Albanië geografisch niet ver weg, de leefwereld van hoofdpersoon Luana en haar geliefde Agim zijn dat wel voor hedendaagse, westerse kijkers. Zo ver weg dat het dapper is van filmmaker Alimani om de onbekende archaïsche leefregels van de bergen te vervlechten met de eveneens niet erg bekende ellende van Hoxha’s dictatuur.
Niet alleen dapper, maar artistiek belangrijk. Want dat de dictator zelfs verre bergdorpen met harde hand een inmiddels alweer verouderde, stalinistische toekomst in wilde sleuren, verschaft de handeling de broodnodige complexiteit. Zonder de ambivalenties rond de lokale priester en de moeilijk te doorgronden status van de politiek gecancelde ouders van de Romeo uit de film zou het verhaal van de gezworen maagd al te rechtlijnig zijn. En volgens het boekje. Terwijl de levensverhalen van de laatste gezworen maagden in Albanië eigenlijk zelden in die categorie vallen.
Lees ook de recensie van ‘The Albanian Virgin’
Neem de scène waarin Agim zijn geliefde Luana nog eens opzoekt in het dorp. Zijn vluchtpoging in de jaren zestig mislukte, zoals nagenoeg alle vluchtpogingen mislukten. Na een jarenlange gevangenisstraf bouwde hij na de val van de dictatuur een nieuw leven op, met een andere vrouw. Luana is inmiddels een man, sorry: gezworen maagd. De trouw en opofferingsgezindheid van Luana blijken niet gebroken, ook niet nu het nieuwe kapitalistische Albanië zoveel meer mogelijkheden biedt buiten het dorp. Houdt ze van haar leven als man alleen in de bergen? Ze bevestigt dat ze „het juiste” heeft gedaan. Ze zou het weer doen, haar wereldbeeld stond ongeschokt overeind.
Bij Lali was dat niet anders, hoewel de gast wel vanuit de bergen naar de havenstad Durres verhuisde toen de nieuwe politieke vrijheid dat mogelijk maakte. Enkelen uit de groep Nederlanders die in de herfst van 2022 met haar in gesprek gingen, schrokken van Lali’s reactionaire opvattingen over transgenders, homoseksualiteit en alternatieve samenlevingsvormen. Een man, getrouwd met een eveneens aanwezige man, belandde in een beleefde discussie met Lali. De Albanees besloot die met de liefkozend bedoelde woorden: „Maar jullie twee zijn intellectuelen. Jullie doen zoiets niet! Dat weiger ik te geloven.”
Zoiets? Waarom zei Lali niet gewoon ‘seks’?
Nederlanders zijn direct genoeg om het te vragen. Lali, gedwongen tot een antwoord, zei iets wat neerkwam als: een gevoel voor etiquette. „Er zijn immers dames onder ons.”
Er klonk gelach. Lali lachte mee. Onduidelijk bleef of dat opnieuw was ingegeven door beleefdheid, of door een relativeringsvermogen ingegeven door de wetenschap dat de gezworen maagden uit Albanië verdwijnen. Gelukkig is er nu een monument – want hoeveel ballen de film ook verdient, dat is The Albanian Virgin zeker.
