Dit stuk moet helaas beginnen met een trigger warning: wie ook maar iets weet van het leven van Napoleon Bonaparte, kan de film Napoleon van regisseur Ridley Scott niet bekijken zonder de consumptie van een fikse hoeveelheid alcohol of de sugar rush van drie familiezakken M&M’s.
Nee, natuurlijk, een speelfilm is geen documentaire. En nee, het valt niet mee om het leven van een man samen te vatten in 2,5 uur – zeker niet als die man keizer, revolutionair, dictator, veroveraar, wetgever, hoorndrager en vreemdganger Napoleon Bonaparte is. Dat je als regisseur dan hier en daar een loopje neemt met de feiten, gebeurtenissen weglaat en een extra ontploffing toevoegt: allemaal prima, mits de essentie van het levensverhaal intact blijft. Anders laat je de eerste scène voorafgaan door ‘Gebaseerd op een waargebeurd verhaal’ – dan weet iedereen dat dit niet de werkelijkheid was.
Ridley Scott doet dat niet in zijn nieuwe film Napoleon. Hij wil hét verhaal vertellen van de Corsicaan die als geen ander een stempel op de geschiedenis van het moderne Europa heeft gedrukt. Toen naar aanleiding van de trailer de eerste voorzichtige kritische commentaren van historici binnenkwamen, reageerde Scott in interviews als door een wesp gestoken: „Get a life!” en „Was je erbij dan?”, bromde hij tegen programmamaker Dan Snow.
In de eerste scène van Scotts film gaat het al meteen fout. Een Parijse menigte zingt het bloeddorstige revolutionaire lied Ça Ira (prima, geloofwaardig detail) terwijl Marie Antoinette op 16 oktober 1793 naar de guillotine wordt gevoerd. Napoleon (Joaquin Phoenix) kijkt hoe de beul de lange, warrige haardos van de Franse koningin opzij veegt voordat haar hoofd onder valbijl verdwijnt. Helaas: in werkelijkheid was Napoleon niet aanwezig bij deze gebeurtenis én had Marie Antoinette haar korte coiffure onder een kapje gestoken.
Dit is natuurlijk geen ramp, maar wel de aankondiging van de complete historische ontsporing die in de komende twee uur zal volgen. Scène na scene stapelen de onjuistheden zich op, waarbij de twee afgrijselijkste verrassingen voor het einde worden bewaard.
Lees ook In ‘Napoleon’ zijn politici en soldaten slechts voorbijgangers in een komisch, levendig liefdesepos ( ●●●●)
Topje van de piramide
Op de executie van Marie Antoinette volgt de eerste grote gevechtsscène van de film. Napoleon is eind 1793 als commandant van de Franse artillerie bij het beleg van de stad Toulon, die door de Britten wordt bezet. Jusqu’ici, tout va bien, maar dan oppert de jonge Bonaparte om met een list Toulon binnen te dringen, de kanonnen daar te veroveren en die te gebruiken om de Britse vloot tot zinken te brengen. Dat lukt uiteraard allemaal, ondanks dat het paard van Napoleon door een kanonskogel onder hem vandaan geschoten wordt.
In werkelijkheid vonden de belangrijkste confrontaties plaats bij forten buiten de stad, en tijdens het enige grote man-tegen-man-gevecht streed Napoleon niet te paard maar te voet en werd hijzelf geraakt door een lans in zijn dijbeen. De schepen in de haven van Toulon die na afloop van het beleg in brand stonden, waren Franse schepen, aangestoken door de Britten bij hun aftocht.
Ook deze onjuistheden zijn nog wel te verkroppen, zeker omdat in de scènes erna cadeautjes zitten die alleen de liefhebber zullen opvallen. Zo zegt Napoleon bij zijn huwelijk met Joséphine dat hij geboren is in 1768, in plaats van in 1769. Dat is juist: de bruid was zes jaar ouder en omdat hij zich hiervoor schaamde, loog de bruidegom een jaartje bij zijn leeftijd.
Ook een fraai detail: in Egypte (waar het Franse veldgeschut in de film op onverklaarbare wijze de top van de piramides weet te raken) bestudeert Napoleon op een gegeven moment een mummie. Achter hem staat een zwarte man in generaalsuniform. Dit is geen gevalletje woke Hollywood, maar een correcte weergave van de feiten. Napoleons cavalerie-aanvoerder tijdens de slag bij de Piramiden (1798) was namelijk de zwarte generaal Thomas Dumas (de vader van Alexandre ‘Drie Musketiers’ Dumas).
Via een prachtige keizerskroningsscène in de Notre Dame (op de voorgrond zit Jacques-Louis David zijn beroemde schilderij te schetsen), belandt de film op 2 december 1805 bij Austerlitz. Hier behaalde Napoleon zijn beroemdste overwinning, op een leger van Oostenrijkers en Russen.
Dit is het moment om de derde zak M&M’s open te trekken, want Scott besluit hier de historische feiten compleet los te laten. In werkelijkheid verzwakte Napoleon voor aanvang van de slag bewust zijn rechterflank. Dat zorgde ervoor dat zijn tegenstanders van hun superieure positie bovenop een heuvelrug afkwamen om die flank aan te vallen. Napoleon stuurde hierna zijn troepen richting het uitgedunde geallieerde centrum en dreef de Russen en Oostenrijkers uiteen: slag gewonnen. Op de vlucht verdronken enkele soldaten die door het ijs van bevroren vijvers zakten.
Russen zakken door het ijs
Van dat laatste detail heeft Scott de essentie van de slag gemaakt. De Fransen zitten bij hem in een soort kamp dat de Russen en Oostenrijkers aanvallen – met een stormloop van hun cavalerie en infanterie tegelijk, hoogst ongebruikelijk. Napoleon verrast hierop zijn tegenstanders met verdekt opgestelde artillerie en drijft ze daarmee naar een bevroren meer. Door een gericht bombardement breekt het ijs en verzuipen de Russen en Oostenrijkers en masse. (Na de slag drinkt Napoleon wijn uit de Bourgogne, een mooi detail want hij lustte inderdaad niets anders dan Chambertin.)
Wellicht heeft de regisseur zich voor deze gevechtsscène laten inspireren door de Slag op het IJs uit 1242, waar de Russische prins Alexander Nevski ridders van de Lijflandse Orde bewust door het ijs van het Peipusmeer liet zakken. Dit sterke staaltje is in 1938 verfilmd door Sergej Eisenstein, en Scott zal die klassieker vast gezien hebben.
Scott slaat de Volkerenslag bij Leipzig voor het gemak helemaal over
Na de desastreus verlopen Russische veldtocht van 1812 (Scott slaat voor het gemak de Volkerenslag bij Leipzig van 1813 helemaal over) wordt Napoleon verbannen naar Elba. Hij ontsnapt in 1815 van dat eiland omdat hij Joséphine zo graag weer wil zien, lijkt het in de film. Dat zij in 1814 al overleden was, maakt voor zijn gevoelens kennelijk weinig uit.
De slag bij Waterloo van 18 juni 1815 is de grote finale van de film. Scott kiest ervoor om Napoleon te laten deelnemen aan een charge te paard – terwijl de keizer in werkelijkheid die dag nauwelijks in het zadel kon zitten en sowieso al jaren niet meer zelf vocht. Napoleon was de grootste veldheer van zijn tijd vanwege zijn briljante strategische en tactische inzichten, niet omdat hij zelf de sabel ter hand nam.
Lees ook Tachtiger Ridley Scott lijkt steeds harder te werken
Na deze verbijsterende scène kiest Scott ervoor de keizer zijn tegenstander, de hertog van Wellington, te laten ontmoeten op het schip dat hem in ballingschap naar Sint Helena zal voeren. In werkelijkheid waren de heren nooit dichter dan een paar kilometer bij elkaar, en hun dialoog doet in zijn onechtheid weinig onder voor de scène in de film Darkest Hour (2017) waarin Winston Churchill in 1940 in de metro wijze raad ophaalt bij gewone Londenaren.
Het laatste beeld in Napoleon is een mededeling over het enorme aantal mensen dat tijdens de Napoleontische oorlogen het leven liet. De in geschiedenis geïnteresseerde kijker zal dat cijfer nauwelijks kunnen lezen vanwege de tranen in zijn ogen. Of dat tranen zijn van het lachen of van het huilen zal per persoon verschillen, maar feit is dat Ridley Scotts Napoleon met de historische figuur Napoleon Bonaparte (Ajaccio 1769 -Sint Helena 1821) bar weinig te maken heeft.
