Dat Pfizer en Moderna de race wonnen bleek niet bevorderlijk voor de vaccingelijkheid in de wereld

Dat Pfizer en Moderna de race voor een coronavaccin wonnen, terwijl AstraZeneca en Johnson & Johnson achterbleven, blijkt vanuit maatschappelijk oogpunt een onfortuinlijk resultaat. Want hoezeer de vaccingiganten ook spraken van eerlijke distributie en prijzen: ze droegen nauwelijks bij aan de gelijkheid in de wereldwijde verdeling van vaccins. Sterker: er werd flink verdiend aan de gezondheid van de samenleving. Gezamenlijk maakten Moderna, Pfizer en diens partner BioNTech 75 miljard dollar winst met de coronavaccins in 2021 en 2022.

Dat blijkt uit een maandag gepubliceerd rapport van de Stichting Onderzoek Multinationale Ondernemingen (SOMO), dat onder meer de jaarverslagen van farmaceuten bekeek. AstraZeneca en Johnson & Johnson zeiden meermaals de vaccins zonder winstoogmerk te gaan verkopen – en daar hielden ze zich ook aan, voor zover de SOMO-onderzoekers konden vaststellen. Pfizer en Moderna daarentegen gingen „puur voor de winst”, zegt onderzoeker Esther de Haan. In de farmaceutische industrie – een van de meest winstgevende industrieën die er zijn – is een winstpercentage van 25 tot 30 procent gebruikelijk. Moderna, Pfizer en BioNTech hanteerden percentages van 49 tot 66 procent. AstraZeneca en Johnson & Johnson maakten „lage” winst op hun vaccins, blijkt uit het rapport (de exacte percentages waren niet te herleiden), maar juist de vaccins van deze bedrijven waren weinig succesvol.

Flinke vertraging

De coronavaccins werden in de eerste negen maanden hoofdzakelijk aan rijkere landen geleverd. De Haan: „Daar zaten de beste onderhandelaars met de grootste portemonnees.” Welvarende landen zijn „inhalig” geweest, zegt ze, en kochten soms zes of zeven keer méér vaccins in dan nodig. Farmaceuten gaven vervolgens de voorkeur aan die landen. Het vergrootte de wereldwijde ongelijkheid op dat moment, volgens De Haan. Inmiddels zijn de coronavaccins vrijwel overal beschikbaar – maar dat was niet zo op het moment dat ze het hardst nodig waren.

En dat terwijl de farmaceuten, ook Moderna en Pfizer/BioNTech, vol beloftes over vaccingelijkheid zaten. Zo ondertekenden ze een verklaring waarin stond dat ze zouden streven naar rechtvaardige en betaalbare distributie wereldwijd. Vooral in de eerste negen maanden van 2021 werden armere landen genegeerd. Moderna beloofde Covax – een internationaal initiatief om vaccins ook in arme landen te verspreiden – in 2021 34 miljoen doses. Geen enkele daarvan bereikte het initiatief die eerste maanden.

Johnson & Johnson gedroeg zich „relatief netjes”, volgens De Haan: het maakte geen winsten in de orde van Pfizer/BioNTech en Moderna en distribueerde meer naar armere landen. Maar het leverde dan weer geen van de 200 miljoen beloofde doses aan Covax in diezelfde periode. In 2022 werden vaccins wel beter verdeeld, al is onduidelijk hoezeer farmaceuten zich daadwerkelijk aan de beloofde aantallen hielden, zegt De Haan. In elk geval ontstond in armere landen hierdoor een flinke vertraging ten opzichte van rijkere landen.

‘Er was paniek’

Uit een eerder rapport van de Access to Medicine Foundation bleek al dat farmaceutische bedrijven de allerarmste landen vaak over het hoofd zien. Ook in dat rapport kwam naar voren dat AstraZeneca zich wel solidair opstelde: het deelde kennis over het Covid-vaccin met lokale farmaceuten in India, Mexico en Zuid-Afrika zodat die het zelf konden produceren.

De hoge winsten op coronavaccins zijn vooral kwalijk omdat een deel van de ontwikkeling van de vaccins gefinancierd is met publieke gelden, volgens het SOMO-rapport. Overheden investeerden ongeveer 5,8 miljard dollar aan subsidies in vaccinontwikkeling, berekende SOMO op basis van de jaarverslagen van farmaceuten. Daarnaast werd een groot deel gefinancierd met zogenoemde ‘Advanced Purchase Agreements’ (APAs), overeenkomsten die stellen dat een overheid een bepaald aantal vaccins afneemt en de ontwikkeling daarvan vooraf mede-financiert. Mislukt het vaccin, is het risico voor de overheid. Het is lastig exact uit te zoeken hoevéél geld op die manier geïnvesteerd werd, maar SOMO schat gebaseerd op openbare en gelekte documenten dat farmaceuten op deze manier zo’n 86,5 miljard dollar ontvingen.

Voor Pfizer en Moderna bleken dat op z’n minst nuttige investeringen: de vaccins deden hun werk. Maar hoe had voorkomen kunnen worden dat dat publieke geld omgezet werd in grote winsten voor de farmaceutische reuzen? Door vooraf voorwaarden te stellen aan subsidies en financieringen, zegt De Haan. „Maak afspraken over transparantie, winstmarges en wereldwijde distributie.” Dat dat tijdens de coronapandemie niet gebeurde, is volgens De Haan resultaat van een slechte onderhandelingspositie van overheden. „Er was paniek. Iedereen wilde die deal.”

Ondertussen blijven Pfizer/BioNTech en Moderna de prijzen verhogen. De commerciële prijs van Pfizer gaat naar 110 tot 130 dollar per dosis. Eerder was dat zo’n 20 dollar. Moderna kondigde eerder aan tussen de 64 en 100 dollar per dosis te gaan zitten – maar verhoogde dat vorige maand óók al naar 110 tot 130 dollar. Eerder kostte een dosis van het Modernavaccin 16,50 dollar.

Momenteel lopen onderhandelingen binnen de Wereldgezondheidsorganisatie over een Pandemieakkoord, om zulk „catastrofaal falen” met betrekking tot solidariteit zoals bij de coronapandemie bij een volgende pandemie te voorkomen. In een eerste concept staan al voorwaarden voor ontvangst van publiek geld beschreven. De Haan: „Als dat bindend wordt, voorkomen we misschien een soortgelijke situatie in de toekomst.”