Curator Braidotti: ‘Weg van de sacrale beeldvorming, Bach was ook geen heilige’

‘Galanterie? Als thema van een Nederlands festival? Dat is een gigantisch risico!” roept Rosi Braidotti vrolijk uit. De Italiaans-Australische universiteitshoogleraar aan de Universiteit Utrecht, filosoof van het posthumane, en feministisch activiste, is dit jaar tot haar grote plezier co-curator van het Festival Oude Muziek in Utrecht. Maar het thema dit jaar, galanterie, de gracieuze verfijning van de rococo, die in de 18de-eeuw vanuit Frankrijk over de rest van Europa uitwaaierde, heeft ze absoluut niet zelf uitgekozen. „De eerste keer dat ik er met de organisatoren over sprak, was ik echt een beetje bang. Muzikaal is het een geweldige keuze, maar het concept is zó on-Nederlands. Hoffelijkheid? Hier? Als je op straat loopt als oudere vrouw word je gewoon tien keer per dag aan de kant geduwd!” Ze lacht hartelijk en doet het voor met haar ellenbogen. „Geen good manners, die zijn er gewoon níet! Jullie elite, de koninklijke familie misschien, maar de anderen absoluut niet. Alhoewel, zelfs bij de elite is het moeilijk.”

Ze lacht opnieuw, zoals ze het hele interview een onvermoeibaar en aanstekelijk enthousiasme uitstraalt. Ze is groot liefhebber van het festival, al vindt ze de naam niet goed. „Oude muziek bestaat niet!”, roept ze tijdens het gesprek wel acht keer. „Alle muziek is hedendaags!”

Haar grote missie is om meer jongeren te trekken. „Er zijn nu allerlei groepen die naar het festival komen. De kenners, de gay bourgeoisie, en de dromers. Dat zijn de hippies, de alternative fringe. Maar om nieuwe generaties binnen te halen, moeten we een beetje weg van de sacrale beeldvorming. Bach is geen heilige man hoor. Hij was een professioneel musicus, en hij hield van seks, hij had wel twintig kinderen of wie weet hoeveel. For Christ’s sake!”

Dus aan haar de taak dit thema aantrekkelijk te maken voor een breed publiek. „Galanterie is een beetje snobistisch he? Etiquette, goede manieren, bleh, ze zijn allemaal erg klasse-gericht. En het tweede grote risico: wat is galanterie in de wereld van vandaag? Met de pandemie, met oorlog, met de klimaatcrisis. Etiquette voor de upperclass in een wereld vol pijn en wanhoop? Het past totaal niet.”

Hoe heeft u dat opgelost?

„Galanterie, dat is in wezen een set omgangsregels. En in onze context, met een maatschappelijk debat dat zo verziekt is dachten we: regels zijn de enige manier waarop we kunnen samenleven.”

Dat doet ze in zes salons, helemaal in de stijl van de 18de eeuw, waarin ze gasten ontvangt en met en het publiek galanterie onderzoekt als sociale code, vroeger en nu. Met speciale aandacht voor Het boek van de hoveling van renaissanceauteur Baldassare Castiglione uit 1528: een lang filosofisch gesprek over de vraag hoe de ideale hoveling zich gedraagt.

„Castigliones boek is een verhandeling over protocol. Hoe moet je doen om je doel te bereiken? Hoe moet je met machtige mensen praten en onderhandelen, maar ook gewoon, hoe moet je op een fatsoenlijke manier door het leven gaan? Je praat niet met de bisschop, de koning en de hoogleraar op dezelfde manier als je praat tegen je moeder of kinderen. Er zijn verschillen, en die verschillen zijn niet slecht. Regels zijn goed. Denk aan de beelden van de corpsballen in Amsterdam, een paar weken geleden. Het minst galante gedrag denkbaar. Een totale afwezigheid van regels!”

Toch denk ik dat corpsballen juist mannen zijn die, in het openbaar, vrouwen hun stoel aanschuiven.

„Klopt, galanterie wordt daar een totaal hypocriete manier om de agressieve normen van de mannen te beschermen. En dat is het gevaar met galanterie. In de zestiende, zeventiende eeuw was het een manier om politiek te bedrijven. Nu is het een beetje hypocriet de deur openhouden, en het betekent niets. Maar als je Castiglione leest, zie je dat galanterie niet zo leeg hoeft te zijn. Bij hem gaat het over macht, en daar wisten de Italianen in de veertiende en vijftiende eeuw wel wat van, zie ook Machiavelli. Galanterie was een manier om met de machthebbers in contact te treden zonder in conflict te komen.”

Is galanterie dan niet vooral een beschermingsmechanisme van de bestaande verhoudingen? Soms wil je misschien juist conflict met de machthebbers. Zeker als feministisch activist moet je niet altijd beleefd willen zijn.

„Zeker, en dat was mijn generatie ook niet. Wij wilden in de jaren zeventig echt niet dat mannen de deur voor ons opendeden. Alle regels vonden we een vorm van onderdrukking. Maar ik denk dat omgangsregels voor de millennial nu juist heel belangrijk zijn, met name voor inclusiviteit. Dus dan gaat het niet over oppervlakkige galanterie, maar over het ontwikkelen van nieuwe regels waardoor iedereen een kans krijgt. Galant kan ook zijn: fair play, eerlijke spelregels. En vergeet niet, voor Castiglione is galanterie ook het instrument van een slimme diplomaat. Van een goede manipulator. Als je jong bent, is het aanlokkelijk om omgangsregels naast je neer te leggen. Maar als je probeert bínnen de instituties te werken, moet je toch meedoen. Ik heb dertig jaar gewerkt aan de universiteit, en het is echt moeilijk. De universiteit was nu eenmaal patriarchaal. Door de regels van het spel te beheersen kan je toch je doel bereiken. En ondertussen moeten er door de jongere generatie nieuwe, betere regels ontwikkeld worden.”

De regels van galanterie kunnen ook progressief worden?

„Absoluut! Ik wil echt een oproep doen aan de jonge mensen, om mee te denken, op een subversieve, niet-conservatieve manier. Wat is de galanterie van vandaag? Wat zijn de codes voor deze tijd? De rococo was een tijd van transitie. Na de totale macht van de zonnekoning, Lodewijk de veertiende, gaan we naar een nieuwe tijd van vrijheid, experiment. De rococo is helemaal krankzinnig. Heb je het Sanssouci paleis in Potsdam gezien? Van Frederik de Grote, met al dat bladgoud en rocaille? De-li-ri-um! Je ziet het en denkt, wat dóen deze mensen? Het is een moment in de geschiedenis waarop alles begint te veranderen. De regels van de vorige generaties zijn niet meer geldig. En ook nu is het belangrijk om te praten met elkaar over welke regels, welke protocollen we voor de omgang met elkaar hebben. Ook online: ‘netiquette’, zoals het nu gaat kunnen we echt niet verder. Op dit moment gaat alles een beetje kapot, vind ik. Na Covid, met de oorlog nu, klimaatverandering, de depressies die jonge mensen hebben, ik zie het bij mijn studenten, het gevoel dat er geen toekomst is. Alles is zo zwaar. En rococo, dat is lichtheid.”

Als feminist met een Italiaanse achtergrond, hoe vindt u het als een man in een restaurant voor u de deur openhoudt?

„Ik vind dat inmiddels prima, het is ook een beetje traditie, net zoals je tradities hebt in de muziek. En als je uit eten gaat, is het ook een spel. Dat gevoel hebben we ook erg sterk in onze salons. We hebben muziek, theater, in een mooie kamer, en we spélen een beetje. Je moet niet altijd bloedserieus zijn, je moet ook frivoliteit toelaten. Voor mijn generatie was alles een conflict, ik hoop zo dat het voor de volgende generatie lichter is. Maar daarvoor heb je grenzen nodig. Pas als je regels hebt kan je er ook mee gaan spelen.”

In uw salons gaat het ook over een minder frivool onderwerp: oorlog.

„Ja, over oorlogvoering ‘volgens de regels van de kunst’. Er bestaat een militaire medaille voor galanterie. Dat fascineert me totaal. Een galante soldaat voert op een fatsoenlijke manier oorlog, hij doet het volgens de regels. Dus hij verkracht geen vrouwen, bijvoorbeeld. Ik sprak iemand bij de militaire academie in Breda en ze zijn daar super streng: er is een juiste manier om te doden, en een foute manier. Ze zijn bijvoorbeeld tegen drones, vertelde een officier me. ‘Drones weten niet hoe ze moeten doden, ze schieten gewoon. Maar ik ben een soldaat, ik weet hoe het moet.’ Ik was daar erg van onder de indruk. En je ziet natuurlijk in de oorlog in Oekraïne, wat de Russen doen is Game of Thrones-achtige beestachtigheid. Tegen alle regels.”

Oorlog op de ‘nette’ manier is natuurlijk nog steeds verschrikkelijk.

„Galanterie in de oorlog zie ik als de historische ontwikkeling met als eindpunt het vredestribunaal in Den Haag. Het zou beter zijn als oorlogen niet bestonden. Natuurlijk, alsjeblieft! Maar, als je pragmatisch met de wereld wil omgaan, wil je dat een oorlog gevoerd wordt volgens de regels. Regels zijn de enige bescherming die we hebben tegen totale, complete vernietiging.”

En dan heeft u nog een heel andere onverwachte invalshoek gevonden: galante robots, met een live Roco-coding evenement. Hoe kwam u daarbij?

„Heel simpel: we hebben het over regels als sociale codes, en muziek als code. Maar algoritme is ook code! Dus ontwerpers Wander Eikelboom en Mark Meeuwenoord hebben de afgelopen maanden aan een galant robots programma gewerkt met een groep jonge mensen, designstudenten uit Breda. Want dat is iets om over na te denken voor de toekomst, welke codes geven we door aan kunstmatige intelligentie? Maken we galante robots of killer drones? Ik hoop dat ze in de komende jaren op het festival doorgaan met programmeren, en dat er wat jonger, sexy publiek komt. Bring in the young! En natuurlijk, ik verheug me er ook op dat er ooit tussen het publiek robots zullen rondlopen.”