Congo’s rijkdom aan grondstoffen is een zegen en een vloek

De verkiezingen in de Democratische Republiek Congo zijn exemplarisch voor de wanorde in dit uitgestrekte land. In de grondstofrijke natie, al jaren een roofdoel voor buitenlandse bedrijven en buurlanden, evenals Congolese politici, voeren opportunistische elites met grote wedijver campagne waarbij het met de democratische spelregels niet nauw worden genomen. In 2019 werd bij misschien wel de meest schaamteloos vervalste verkiezingen ooit in Afrika Félix Tshisekedi (60) tot president uitgeroepen, hoewel hij 19 procent van de stemmen kreeg tegen 59 procent voor zijn rivaal. Bij de verkiezingen woensdag moet Fatshi, zoals de corpulente president soms schertsend wordt genoemd, legitimiteit winnen en zich ontdoen van het imago van oplichter.

Hoofdthema’s bij de campagnes zijn armoede en veiligheid. Hoewel het bbp van het de afgelopen drie jaar met 6 tot 9 procent groeide, vooral door hogere grondstofprijzen, gingen Congolezen meer voor hun eten en vervoer betalen. Het aantal armen nam toe: meer dan de helft van de bevolking moet van 2 euro per dag rondkomen, hoewel Congo een mineraalrijk en weelderig eldorado is. „We kunnen die prijsverhogingen niet meer aan”, klaagt radiomaker Primo Nzela telefonisch vanuit de stad Kisangani. „Alleen daarom wonen we verkiezingsrally’s bij, in de hoop 5.000 franc (1,60 euro) te ontvangen als aanwezigheidsvergoeding, of een T-shirt. Tshisekedi wist ons leven niet te verbeteren en daarom hopen we op een zege van oppositiekandidaat Moïse Katumbi.”

Lees ook Het schrijnend arme Oost-Congo wordt langzaam maar zeker ontdaan van zijn goud

Naar schatting 1,7 miljoen stemgerechtigden in Oost-Congo kunnen hun stem helemaal niet uitbrengen, door activiteit van talrijke gewapende groepen die strijden om invloed en grondstoffen. Tshisekedi had vijf jaar geleden beloofd een einde te maken aan deze gewapende anarchie, maar die is juist toegenomen. De afgelopen maanden werden nog eens een half miljoen mensen van huis en haard verdreven, waardoor er in totaal in het hele land nu zeven miljoen burgers ontheemd zijn geraakt, een wereldwijd record. Al zijn rivalen, zoals Moïse Katumbi (58) en ook Nobelprijswinnaar Denis Mukwege (68), vielen in hun campagnes Tshisekedi’s mislukte beleid aan en zegden toe militair harder op te treden.

Presidentskandidaat Denis Mukwege, die in 2018 de Nobelprijs voor de Vrede won voor zijn werk als gynaecoloog met vrouwen die slachtoffer werden van seksueel geweld.

Het electorale gevecht in het land van rond de honderd miljoen inwoners is een competitie tussen een paar elite-coalities achter de kandidaten. Tshisekedi gebruikt overheidsgeld, zijn grootste rivaal Katumbi is een rijke zakenman uit de zuidelijke, mineraalrijke regio Katanga waar hij eigenaar is van een van Afrika’s meest succesvolle voetbalclubs, Tout Puissant Mazembe, en waar hij als gouverneur (2007-2015) een goede manager bleek.

Prestige en geld

„Voor de grote politici maken fraude, manipulatie, leugens en onderdrukking deel uit van hun gereedschapskist”, zegt Richard Moncrieff van de denktank de Internationale Crisisgroep (ICG). „Maar Congo is geen dictatuur, zoals buurland Kameroen. Burgers oefenen enige invloed uit, hetzij door te stemmen, hetzij door zich te organiseren in actiegroepen. Burgergroepen brachten twintigduizend verkiezingswaarnemers op de been om op fraude te controleren, dat zegt iets over de pluriformiteit in het land.”

Rond verkiezingen probeert iedere politicus voor te sorteren op een nieuwe rol, liefst zo dicht mogelijk bij de aanstaande winnaar, want door die nabijheid valt prestige en geld te winnen. „Partij-allianties in Congo zijn tijdelijk, politici denken aan hun toekomst en wedden op de winnaar”, zegt Moncrieff.

Zoals bij de verkiezingen in 2018 onder scheidend president Joseph Kabila. Oppositiekandidaat Martin Fayulu (67) kreeg de meeste stemmen maar Tshisekedi en Kabila sloten een geheim akkoord, waarbij Tshisekedi Kabila toezegde hem niet te vervolgen voor grootschalige corruptie. De Kiescommissie, die onder controle stond van Kabila, riep daarop Tshisekedi uit tot winnaar. Het door Kabila gemanipuleerde Hooggerechtshof bevestigde die uitslag. Tshisekedi, wiens partij slechts vijftig van de vijfhonderd zetels in het parlement had, wist na twee jaar alsnog een forse meerderheid te vergaren. Ieder overlopend parlementslid beloonde hij met een gloednieuwe jeep. Hij benoemde gunstig gezinde rechters aan het Hooggerechtshof evenals leden van de Kiescommissie en herschikte regelmatig zijn kabinet. Net als Kabila en andere presidenten voor hem hadden gedaan.

Ieder overlopend parlementslid werd door Tshisekedi beloond met een gloednieuwe jeep

In een mogelijke tweede ambtstermijn zal Tshisekedi naar verwachting weer weinig sociale projecten starten. In 2018 zegde hij gratis onderwijs toe, maar de leraren werden niet betaald. Hij zal doorgaan met het in de wacht slepen van staatsinkomsten en met corruptie in de mijnbouwsector, om zijn positie te versterken in de competitie tussen de netwerken.

Congo ondergaat een boom in de grondstoffensector, zoals koper, goud en coltan. „Dat is waar het grote geld ligt”, zegt Moncrieff. „Tshisekedi’s medewerkers, inclusief zijn familie, hebben zich op agressieve wijze de mijnbouwsector van Katanga binnengedrongen.”

Lees ook Naast ‘Free Palestine’ prijkt #FreeCongo en #FreeSudan

Congo bezit grote reserves aan grondstoffen nodig voor een groene energietransitie in de wereld. Grondstoffen zijn zowel Congo’s zegen als vloek. In het oosten brachten ze de bewoners doem, met misdaden tegen de bevolking vergelijkbaar met gruweldaden begaan in de ergste oorlogszones van de wereld. Uit het gebied komt de gynaecoloog Denis Mukwege, die in zijn kliniek door milities verkrachte vrouwen opereert en daarvoor in 2018 de Nobelprijs voor de Vrede ontving. In Congo is hij minder bekend en het ontbreekt hem aan fondsen om campagne te voeren.

Om het oosten te pacificeren begon Tshisekedi in 2019 met vriendschap te sluiten met Oeganda en Rwanda, twee buurlanden met een lange staat van inmenging in Oost-Congo. Maar de vriendschap met Rwanda’s president Paul Kagame beklijfde niet en het geweld escaleerde de afgelopen maanden. Tshisekedi bestempelt Rwanda als de grote boosdoener en spaart daarbij zijn woorden niet; hij vergeleek Kagame tijdens een verkiezingsbijeenkomst met Hitler.

In het oosten opereren tientallen gewapende groepen, volgens sommige schattingen zelfs meer dan honderd, die zichzelf financieren met de overvloed aan makkelijk te ontginnen grondstoffen, zoals goud. In het palet van opstandige groepen speelt de aan Rwanda gelieerde M23 een hoofdrol. „De M23 is het best georganiseerd”, zegt een inwoner van de regionale hoofdstad Goma die anoniem wil blijven. „Ze bezetten gebieden en installeren hun eigen bestuur. Voor de andere groepen zijn alle burgers doelwit, ook in kraamklinieken.”

Verkrachting van zwangere vrouwen

Verkrachting is een belangrijk oorlogswapen. „Gewapende groepen winnen door onze mannen te vernederen”, vertelt de Congolese journalist Julienne Baseke (44), op het kantoor van Free Press Unlimited in Amsterdam. En dat doen ze door hun vrouwen te misbruiken. Ze verkrachten zwangere vrouwen en snijden hun buik open. Of stoppen een wapen in de vagina.

De decennia aan seksueel geweld, waarbij gewapende groepen de „hoofdplegers” zijn, hebben de seksuele norm zodanig veranderd, dat ook in het gezin vrouwen niet veilig zijn. „Rebellen trekken een dorp in, verkrachten een moeder en dwingen daarna haar zoon hetzelfde te doen. Het is een cyclus van geweld. Ook de mannen raken hierdoor getraumatiseerd en gaan zich uitleven op andere meisjes. De hele gemeenschap is er ziek van.”

Lees ook Vooral kinderen zijn de dupe van het oplaaiende geweld in Oost-Congo

Baseke heeft een „mobiel radiostation” opgezet in de provincie Zuid-Kivu dat informeert waar de rebellen binnenvallen en seksueel geweld plegen. Vrouwen kunnen een waarschuwing opsturen via een bericht of sms, wat zij vervolgens deelt in haar uitzending en met andere media. In „oorlogstijd” ontvangt ze in haar provincie vijftien tot twintig meldingen per dag.

Terwijl het oosten onstabiel was lang voordat Tshisekedi aan de macht kwam, ging met de escalatie van het geweld de gewapende chaos een steeds grotere stempel op van zijn presidentschap drukken. Katumbi belooft een snelle hervorming van het regeringsleger om Rwanda beter te kunnen bevechten. Voorlopig is de hamvraag of de verkiezingen eerlijk verlopen. De verwachtingen zijn niet hoog, waarschuwingen klinken dat verkiezingsgeweld de stemming in gevaar brengt. „Tshisekedi’s zege vijf jaar geleden was een leugen, dat weten alle Congolezen”, zegt radiomaker Primo Nzela schamper. „Nu heeft hij de Kiescommissie naar zijn hand gezet en opnieuw verwachten we fraude. Dat hoort helaas bij Congo.”

Delen Mail de redactie