Terwijl het Binnenhof de klap van 22 november opvangt met demping en vertraging, vraagt het buitenland zich af wanneer vertrekkend premier Rutte op de markt komt voor een internationale klus. Bij deze kwestie grijpen nationale, Europese en internationale politieke kalenders in elkaar.
De tussenronde die verkenner Ronald Plasterk voorstelt om Geert Wilders’ PVV aan de Grondwet te laten wennen, brengt het Haagse coalitiespel al tot in februari 2024 – voor nog maar de start van een formatie van de beoogde rechtse coalitie. Dus is er op zijn vroegst komend voorjaar een nieuw kabinet.
Daarom zal premier Rutte op de EU-top van deze week collega’s als Macron, Scholz en de fier terugkerende Poolse premier Donald Tusk geen uitsluitsel kunnen geven op de vraag of hijzelf er in maart, april of juni 2024 bij zal zijn. Noch over wie hem zal opvolgen en Nederland internationaal vertegenwoordigen – Wilders, Yesilgöz, Omtzigt dan wel een konijn uit de hoed van een zakenkabinet?
Op 6-9 juni 2024 zijn de verkiezingen voor het Europees Parlement, waarna de EU-leiders samen met het parlement moeten zoeken naar opvolgers voor Commissievoorzitster Ursula von der Leyen (mogelijk zijzelf), Europese-Raadsvoorzitter Charles Michel (uitgediend) en buitenlandvertegenwoordiger Josep Borrell (vervangbaar). Een puzzelspel van nationale, partijpolitieke, geografische en gender-evenwichten.
Ook de rol van secretaris-generaal van de NAVO komt vrij, per 1 oktober komend jaar. Die functie willen de Amerikanen en ook de Britten echter liefst dit voorjaar al invullen, opdat deze geen onderdeel wordt van de EU-banencarrousel.
Zoals bekend stak de premier dit najaar, in volle VVD-campagne, voor het eerst zijn vinger op voor de NAVO-baan. Tijdens een toespraak in Berlijn deze week krabbelde hij wat terug: ’t was dom van hem geweest om dat te zeggen. Toch zou Rutte de opening niet hebben geboden zonder de persoonlijke steun van de man die er in laatste instantie over gaat: de Amerikaanse president.
Ruttes NAVO-kandidatuur moet worden gezien in het licht van de voor Europa veruit belangrijkste verkiezingen van 2024, die op 5 november, voor de volgende Amerikaanse president. Verlenging voor Joe Biden of een terugkeer van Donald Trump, het opent ook voor ons continent een andere toekomst – bijvoorbeeld voor het slagveld in Oekraïne.
Volgens de meeste peilingen zou Trump in een onderling duel Biden verslaan. Daarmee stelt zich prompt de vraag van Amerika’s uittreding uit de NAVO – en dus het voortbestaan van het bondgenootschap zelf. Als president speelde Trump vaak met dit idee. Toen waren er steeds mensen in de buurt om hem ervan te weerhouden. Maar die zijn inmiddels allemaal uit Trumpworld vertrokken.
Het gaat om meer dan oprispingen van een cholerische leider („I don’t give a shit about NATO”, riep hij ooit uit) maar vloeit voort uit een America First-wereldbeeld waarin het tegen het nationale belang indruist om belastinggeld of soldatenlevens te offeren aan veiligheid voor bondgenoten ver van huis. Veel Amerikaanse kiezers zijn dit met Trump eens, zoals blijkt uit de afkalvende steun voor Oekraïne.
Kan Trump het dreigement van NAVO-uittreding waarmaken? Het zou in de VS (aldus Anne Applebaum recent in The Atlantic) tot een constitutionele en politieke crisis leiden. De Senaat ratificeert internationale verdragen; of de president ze eenzijdig kan opzeggen wordt betwist. Voor de zekerheid werken Democratisch senator Tim Kaine en zijn Republikeinse (anti-Trump) collega Marco Rubio aan wetgeving om deze route te blokkeren.
Toch zouden institutionele tegenkrachten eventuele ontwrichting vanuit het Witte Huis maar deels temperen. De collectieve afschrikkingsmacht van de NAVO rust uiteindelijk op het geloof bij zowel bondgenoten als militaire rivalen dat de Amerikaanse president, tevens commander in chief, de clausule van wederzijdse bijstand gestand zal doen. Als Trump zegt dat hij met artikel 5 van het NAVO-verdrag „geen shit” te maken heeft, dan hoort de Russische president dat ook.
Enter Mark Rutte. Vanaf 2017 waren weinig West-Europese leiders zo succesvol bij het charmeren en kalmeren van de Amerikaanse president. Als premier van Nederland moest hij dat af en toe doen; voor de volgende secretaris-generaal van de NAVO is het, als Trump wint, een dagtaak. In die situatie is niet militaire expertise of zelfs een fatsoenlijk defensiebudget in eigen land de hoofdvereiste, maar hoogstaand politiek-psychologisch vernuft. Mensenmanager Mark Rutte als levensverzekering voor de NAVO, de juiste man op de juiste plek. Of het ook het juiste moment wordt, dat hangt toch weer van het Binnenhof af.
Luuk van Middelaar is politiek filosoof en historicus.
