N.B. Het kan zijn dat elementen ontbreken aan deze printversie.
:format(webp)/s3/static.nrc.nl/images/gn4/stripped/data47447771-ec0df7.png)
De afgelopen jaren was eigenlijk niemand meer écht bang voor dé bom. Atoomwapens werden nauwelijks waargenomen als actuele dreiging. De jaarlijkse herdenking van de Amerikaanse atoombommen op Hiroshima en Nagasaki – op 6 en 9 augustus – trok buiten Japan steeds minder aandacht; de karakteristieke paddenstoelwolk leefde voort als special effect in matige films. Kernwapens waren een domein voor specialisten, voor kenners van Noord-Korea en Iran.
Toen viel Vladimir Poetin Oekraïne binnen en verhoogde de paraatheid van zijn kernwapenarsenaal. Hij dreigde bovendien met catastrofale gevolgen voor iedereen die hem iets in de weg zou leggen – hetgeen werd opgevat als een verwijzing naar de status van Rusland als kernmacht. Sinds Poetins oorlog is iedereen zich weer bewust van nucleaire risico’s.
In het begin van de jaren tachtig van de vorige eeuw beheersten kernwapens het politieke debat. In Amsterdam en Den Haag gingen honderdduizenden de straat op om tegen de krankzinnige wapenwedloop en stationering van nieuwe kernwapens in Europa te demonstreren.
En toen was daar midden jaren tachtig opeens Michail Gorbatsjov. Je visie op de Sovjet-leider, leerden we deze week in de talloze terugblikken, is afhankelijk van je geboorteplaats. In Berlijn is hij de held die de Duitse eenwording mogelijk maakte. In Vilnius is hij de Kremlinbaas die in 1991 nog tanks op de bevolking afstuurde. In Moskou wordt hij vereerd en verguisd en raakte hij zelfs al een beetje in vergetelheid.
In Amsterdam zag ik hem midden jaren tachtig als de leider van een moeilijk te doorgronden supermacht die zaken wilde doen over kernwapens en zo de wereld een enorme dienst bewees. De Gorbi-mania die later ontstond was overdreven, maar zijn bijdrage aan ontwapening was de moeite waard.
In het weekend van 11 oktober 1986 ontmoette Gorbatsjov de Amerikaanse president Ronald Reagan in een wit houten huis in Reykjavik. Aanvankelijk liep het overleg vast, maar later bleek dat er toch een basis was gelegd voor de afschaffing van de middellange afstandsraketten, een stap op weg naar het einde van de Koude Oorlog. Het witte huis in Reykjavik werd in die dagen een teken van hoop: overleg kon daadwerkelijk tot een veiligere wereld leiden.
Het verdrag dat Gorbatsjov en Reagan in 1987 over de middellange afstandwapens sloten (INF-verdrag), is in 2019 door president Trump opgezegd nadat Rusland een wapen had ontwikkeld dat onder het verdrag niet was toegestaan. Bovendien vond Trump de oude bilaterale verdragen oneerlijk omdat ze niet gelden voor grootmacht China, de nieuwe, assertieve concurrent van de VS op het wereldtoneel.
Tegenwoordig moet je een geharnast optimist zijn om je geloof in internationaal overleg niet te verliezen. In augustus hebben diplomaten uit 191 landen in New York weken geprobeerd extra afspraken te maken over kernwapens in het kader van het Non-proliferatieverdrag uit 1970. Het verdrag beperkt het aantal kernmachten en verplicht ze te streven naar ontwapening. Kernenergie is onder het verdrag toegestaan. Elke vijf jaar wordt vergaderd over aanscherping van de afspraken. Eind vorige week haalde een ontwerpakkoord het op de valreep niet. Rusland vond passages over zijn militaire acties rond de kerncentrale in het Oekraïense Zaporizja niet acceptabel en blokkeerde een deal. Een gemiste kans voor het multilateralisme, al had je gezien Poetins oorlog eigenlijk ook niets anders mogen verwachten.
In het concept-akkoord was ook een passage opgenomen over onderhandelingen over verlenging van het New Start-verdrag. Het verdrag tussen de VS en Rusland bevriest het aantal operationele kernkoppen van beide landen op 1.550 elk. Het verdrag verloopt in 2026, maar de gesprekken erover tussen Moskou en Washington zijn stilgevallen. Ook al zeggen beide landen dat ze een verlenging willen, de vraag is of onderhandelingen bijtijds hervat worden als Poetins oorlog lang duurt – en die kans is aanzienlijk. Als het verdrag vervalt, zouden voor het eerst sinds 1972 geen beperkingen gelden voor de twee grootste kernwapenarsenalen, waarschuwen specialisten.
Het overlijden van Gorbatsjov scheen deze week nog eens een schel licht op het contrast tussen toen en nu, tussen internationale vooruitgang en achteruitgang. Maar zijn reis naar Reykjavik herinnerde er óók nog eens aan dat overleg altijd een optie is.
