Brazilië stemt in giftige en gewelddadige sfeer

Op een sportschool in de wijk Botafogo, in Rio de Janeiro, deelden sporters dinsdagavond onderling een Instagram-filmpje die waarschuwingen bevat. „Als Lula de verkiezingen wint, zal hij Jezus uit de bijbel schrappen.” Dit soort absurde nepnieuwtjes, veelal verspreid via sociale media, zeggen veel over de verkiezingscampagne in Brazilië, die met de eerste kiesronde, zondag, een voorlopig hoogtepunt beleeft: keihard en manipulatief van toon en doordrenkt met desinformatie.

Een greep uit het nepnieuws dat de ronde doet: de linkse oud-president Luiz Inácio ‘Lula’ da Silva, die bovenaan staat in de peilingen voor zondag, aanbidt de duivel, zijn vrouw rookt wiet, en de zittende rechtse president Jair Bolsonaro houdt thuis slaven. De berichten circuleren vooral in chatgroepen op WhatsApp en Telegram, gratis berichtendiensten die de belangrijkste nieuwsbron van Brazilianen vormen – veel meer dan traditionele media als kranten en televisie. In een land met een orale cultuur en relatief veel analfabetisme betreft het vooral spraakberichten, waarvan de herkomst vaak amper te achterhalen is.

Volgens nepnieuwtjes wil Lula Jezus uit de bijbel schrappen, terwijl Bolsonaro thuis slaven zou houden

Eind 2018 won de ultrarechtse buitenstaander Jair Bolsonaro het presidentschap dankzij een campagne die bol stond van de (online) desinformatie. Deze zondag hoopt hij een tweede termijn te winnen, door dit trucje te herhalen. In livestreams op Facebook zet hij zijn visies uiteen, gooit hij beweringen het web op, vaak niet onderbouwd of niet te controleren. Sinds zijn aantreden, begin 2019, zaait Bolsonaro doorlopend twijfel over de betrouwbaarheid van instituties als het Hooggerechtshof en het Congres. Ook hekelt hij het elektronisch stemsysteem, grote mediabedrijven en peilingbureaus.

Het voedt de politieke verdeeldheid – en naarmate de verkiezingsdag nadert, komt het dagelijks leven verder op scherp te staan. Bij familiebijeenkomsten, in cafés, op sportscholen: overal in de publieke ruimte is de spanning onaangenaam voelbaar. Kranten, nieuwssites en ook het Electoraal Tribunaal (TSE) proberen de kiezers wél de juiste informatie te geven, via ‘factchecks’ en door nepnieuws uit de lucht te halen. Maar de geest is allang uit de fles.

Schietgebaren

Zo leidt het gepolariseerde klimaat al maanden tot een toename van politiek geweld. In juli werd Brazilië opgeschrikt door de moord op Marcelo Arruda, een lokale politicus van Lula’s sociaal-democratische Arbeiderpartij (PT). Arruda gaf een verjaardagsfeestje met als thema ‘Lula’s triomf’. Een van de aanwezigen wilde hem intimideren door liederen over aartsrivaal Bolsonaro te zingen. Het eindigde in een tragedie: de Bolsonaro-aanhanger schoot de jarige Lula-aanhanger dood.

Een maand later werd een man aangevallen tijdens een dienst in een evangelische kerk in het stadje Goiânia. Hij was het niet eens met de verspreiding van pamfletten die kerkgangers opriepen niet op links te stemmen. En vorige week werd een Lula-aanhanger in een café doodgestoken door een Bolsonaro-stemmer.

,,Ik durf aan vreemden niet te vertellen op wie ik stem”, zegt Neida Oliveira (52), „Die bolsonaristas zijn zo agressief.” Ze is bij een verkiezingsbijeenkomst van de PT in Rio. Lula da Silva komt het podium op in een bomvolle zaal van de populaire sambaschool van Portela, een van de bekendste sambaverenigingen. Gehuld in de kleuren van de school, met een blauwwit hoedje op, spreekt de inmiddels 76-jarige ex-president met hese, zware stem de duizenden aanwezigen toe. „We gaan de democratie redden, we gaan de armoede bestrijden, en de Amazone redden!” roept hij uit.

Lees ook: Honger is terug in Brazilië en dat maakt Bolsonaro’s lot onzeker

Lula zou permanent een kogelvrijvest dragen, wordt in de menigte gezegd. De polarisatie is volgens Lula-aanhangster Oliveira giftiger dan bij voorgaande verkiezingen. „Een deel van mijn familieleden praat niet meer met elkaar. Mijn dochter zal dit jaar voor het eerst stemmen. Van mij mag ze tegen niemand zeggen op wie, en mag ze ook niets op sociale media zetten. De sfeer is angstaanjagend”, zegt ze.

Het Observatorium voor Politiek en Electoraal Geweld berekende dat er dit jaar al zeker 214 gevallen van politiek geweld hebben plaatsgevonden. Hieronder vallen ook 45 moorden op gekozen functionarissen, kandidaten en ambtenaren: een stijging van 23 procent ten opzichte van 2020.

Hoewel intimidatie en geweld aan beide kanten van het politieke spectrum voorkomen, is de toonzetting en retoriek in Bolsonaro’s campagne vanaf het begin af aan agressief geweest. Bolsonaro – een oud legerkapitein – flirt graag met geweld. „We gaan links neermaaien!” riep hij tijdens de vorige verkiezingen al, terwijl hij deed alsof hij met een mitrailleur iedereen neerschoot.

„Hij vertegenwoordigt een autoritaire manier van leidinggeven, het militaristische dat ons aan de dictatuur herinnert”, zegt Mauricio Santoro, als politicoloog verbonden aan de Universiteit van Rio de Janeiro. „Voor zijn aanhangers symboliseert hij de man die orde op zaken komt stellen, maar alles gaat gepaard met agressie en machismo.”

Lula aan kop in de peilingen

Bolsonaro-aanhanger Marcia Carvalho (37) deelt op straat in de wijk Ipanema pamfletten uit met daarop een lachende president. Zij vindt dat haar leider te makkelijk wordt gecriminaliseerd. „Er wordt helemaal niet gekeken naar de goede dingen die hij heeft gedaan de afgelopen vier jaar. Hij wordt als een kwaadaardige man neergezet. Dat imago heeft links gecreëerd, terwijl hun leider juist de crimineel is. Lula zat toch in de gevangenis? En op wie hebben we dan in 2018 massaal gestemd, om met die corruptie af te rekenen? Dat vergeten mensen nu.”

De peilingen vindt ze niet overtuigend. „De meeste onderzoekers bij de universiteit zijn links, dus als Lula voorloopt, verbaast me dat niet.” Toch tonen uiteenlopende peilingen van verschillende organisaties en media al maanden hetzelfde beeld: Lula kan op circa 45 à 47 procent van de stemmen rekenen, Bolsonaro op zo’n 31 procent. Als Lula meer dan 50 procent haalt, zou zelfs geen tweede stemronde (gepland voor 30 oktober) nodig zijn.

Bolsonaro zaait graag twijfel over de peilingen bij zijn achterban. Er zijn, zei hij onlangs, bij deze verkiezingen voor hem maar drie opties. „De gevangenis, de dood, of de overwinning.” De president lijkt daarmee de boodschap af te geven dat hij – net als zijn grote voorbeeld Donald Trump – een nederlaag niet zal erkennen.

Lees ook: Hoe Bolsonaro in zijn campagne Trump kopieert

Dat voedt weer de angst dat het land een Zuid-Amerikaanse variant van de Capitool-bestorming te wachten staat. Net als in de VS kennen de Brazilianen een relatief lange transitieperiode tussen de verkiezingsdag en de inauguratiedag (1 januari 2023). Drie lange maanden waarin moet blijken hoe hoog Bolsonaro en zijn aanhangers de druk op de democratische instituties zullen opvoeren.