Column | Censuur verfrommelt de kunst tot een wezenloos gebaar

Het barst steeds meer van de waarschuwingen. Niet voor de sociale media waar je het grofste geschut te verstouwen krijgt en ook niet voor de Tweede Kamer waar een wedstrijd gemeen beledigen, van volksdelen en/of persoonlijk, lijkt te woeden. Nee, het waarschuwen betreft vooral de kunsten. Zo waarschuwt me in aanloop naar een filmklassieker een bioscoopmedewerkster met een preekje: er zit geweld tegen vrouwen in die film! Dat zou me kunnen kwetsen. Maar ik ben een volwassen vrouw, geen bevend riet. Mijn ziel is teer, mijn hersens zijn weerbaar en ik kan zelf dealen met onaangenaamheden, bijvoorbeeld door te beseffen dat die film uit een andere tijd komt. Intussen prijs ik me gelukkig dat hij überhaupt nog vertoond wordt, want het kan ook erger.

Zie de Documenta in Kassel, van oudsher een vrijplaats voor kunstenaars. Althans, dat was zo. Maar ik arriveerde er gemarineerd in de smalende opmerkingen-vooraf. De Documenta? Ga jij daar naartoe? Die is toch antisemitisch? Er was inderdaad een werk met een antisemitische afbeelding weggehaald. Wat me geen reden leek om de hele Documenta (met bijdragen van 1.500 kunstenaars) te mijden.

En dat was het inderdaad niet. Drie dagen lang maakte ik de hele tijd iets bijzonders mee. Het was leerzaam en meeslepend. Heftig. Soms irritant. Alles nadrukkelijk niet-Westers, met lak aan het individu en ruim baan voor kunstcollectieven. Dat kun je opvatten als een aanval op de gevestigde, wel-westerse, kunstorde. Die Documenta ist tot kreet dan ook het bord van een grimmige activist – eenzaam in de bruisende menigte. Daar ging ik niet in mee, dan had ik net zo goed thuis kunnen blijven.

De beschuldiging van antisemitisme had intussen wel de boel verziekt. De Documenta kon niet diep genoeg door het stof. Er werd excuus gemaakt, uitleg geboden. De bondskanselier zei zijn bezoek af en de directrice nam ontslag. Er werd vernield, gescholden en getrold. En er kwam wéér een onderzoek wat deze week uitmondde in het dwingende voorstel tot sluiting van de Palestijnse bijdrage. Die zag ik. Geen aangename ervaring maar dit sluiten zou het afkappen van een onwelkome mening zijn. Censuur.

Lees ook: Deze Documenta heeft gefaald in het zoeken van de dialoog

In een ziedend tegenmanifest schrijven de Documentakunstenaars er genoeg van te hebben om als antisemieten afgefakkeld te worden. Ze raden Duitsland aan in het reine te komen met de eigen xenofobie en wijzen er opnieuw op dat kunst niet kan worden verward met politieke propaganda.

Ja, maar zoiets als dat Palestijnse werk kan nu eenmaal niet in Duitsland, hoor ik herhaaldelijk, het botst met het Duitse schuldgevoel. Mag sein. Maar dat is wel weer compleet westers geredeneerd, bij deze Documenta die welgemoed en principieel een ándere blik demonstreert.

Censuur verraadt de potentaat. Censuur denkt moeilijkheden weg. Censuur verfrommelt de kunst tot een wezenloos gebaar. Tais-toi et sois belle – sta censuur toe, dan wordt dat het lot van de kunst.