Brussel zet debat over vrije markt op scherp met ‘noodinstrument’ in geval van crises

De overheid die vergaand ingrijpt in de vrije markt: nu Europa crisissen haast aan elkaar rijgt, lijkt het steeds normaler te worden. Zie bijvoorbeeld de radicale maatregelen die op dit moment overwogen worden om de gasprijzen te drukken. Maar bij al die crisisinterventies laait in Brussel de discussie op: hoe ver mag de staat gaan in geval van nood, en wie bepaalt wanneer dat is?

Deze maandag presenteerde de Europese Commissie een langverwacht wetsvoorstel waarmee ze zich in crisistijden vergaand wil kunnen bemoeien met de productie en levering van bepaalde goederen. Met een zogeheten ‘noodinstrument’ wil Brussel Europese bedrijven in het uiterste geval kunnen dwingen strategische voorraden aan te leggen of aan leveringsverzoeken te voldoen.

Dit is het tegenovergestelde van een planeconomie: het is juist bedoeld om te zorgen dat de markt blijft werken

Thierry Breton Commissaris Interne Markt

De wet is vooral een reactie op de coronacrisis en de tekorten aan bijvoorbeeld mondkapjes die toen ontstonden. Het voorstel was al voor de presentatie omstreden en zet de Europese discussie over de grenzen van de vrije markt op scherp.

Europa is niet de enige plek waar dat debat gevoerd wordt. De coronacrisis en de hardnekkige problemen met mondiale leveringsketens hebben meer landen ertoe aangezet zich meer te bemoeien met de levering van cruciale goederen. Al tijdens de coronacrisis zette de regering van president Donald Trump de zogeheten ‘Defence Production Act’ in om de productie van onder meer beademingsapparatuur af te dwingen. Onder opvolger Joe Biden wordt die van oorsprong militaire wet nu vaker van stal gehaald om de levering van goederen te garanderen. In onder meer Japan en Zuid-Korea wordt ondertussen werk gemaakt van strategische voorraden.

„We rusten onszelf hiermee uit met gereedschap dat onze partners hebben, maar dat wijzelf nog missen”, aldus Eurocommissaris Thierry Breton (Interne Markt) maandag. Veel van wat de Europese Commissie voorstelt richt zich op het ‘weerbaarder’ maken van de EU in geval van nood. „De beste manier om een crisis te beheersen, is erop te anticiperen en zo de impact ervan te verminderen of te voorkomen”, benadrukte Breton. Daartoe moeten lidstaten en Brussel allereerst een beter overzicht krijgen van waar mogelijke problemen kunnen ontstaan.

Sneller handelen

Maar in voorbereiding op een mogelijke crisis wil de Commissie ook sneller kunnen handelen. Brussel kan op een alarmbel drukken en bedrijven in het uiterste geval verplichten om noodvoorraden aan te leggen. Daarbij moeten ze voorrang geven aan de Europese orders, mogelijk ten koste van andere contractuele afspraken. De Commissie specificeert niet over welke goederen het gaat: dat kan in elke crisis immers anders zijn.

Lees ook: ‘Strategische autonomie’ is nu het buzzword in Brussel

Het voorstel past in een bredere ambitie van de Europese Commissie om Europa autonomer te maken en de afhankelijkheid van andere landen op het gebied van belangrijke goederen te verminderen. Daartoe presenteerde Breton eerder dit jaar de zogeheten ‘Chips Act’, waarin eveneens een clausule zit die in geval van nood de levering van microchips kan afdwingen.

Maar de plannen stuitten op weerstand bij pleitbezorgers van de vrije markt. Eerder deze zomer uitte een groep van negen lidstaten, waaronder Nederland, zijn zorgen over het ‘noodinstrument’. Bezwaren zijn er vooral over de macht die de Commissie zich met het voorstel toe-eigent. Ook zijn er zorgen dat Brussel zich veel te sterk wil bemoeien met de richting en keuzes van Europese bedrijven.

Bedrijven opvallend kritisch

Die bedrijven zelf uitten zich bij monde van lobbyclub Business Europe ook al opvallend kritisch. Niet alleen over de overheidsingrepen in geval van nood, maar ook omdat ze in voorbereiding op crises bedrijfsgevoelige informatie met overheden zouden moeten gaan delen.

In reactie op alle kritiek schaafde de Commissie het voorstel de afgelopen weken al wat bij, onder andere door meer consultatiemomenten in te bouwen en bedrijven in bepaalde gevallen een uitzonderingspositie te geven. Maar dat neemt de kern van de kritiek niet weg. Lidstaten vrezen nog steeds dat het begrip crisis zo ver wordt opgerekt, dat Brussel zich vergaand met Europese productie blijft bemoeien. Dat Breton het maandag over „het tijdperk van de permacrisis” had, zal hen weinig gerust stellen.

Brussel zelf benadrukt dat het voorstel moet garanderen dat de Europese interne markt soepel blijft functioneren, ook als een crisis het continent onder druk zet. Tijdens de pandemie bleek hoe dat kan misgaan: vooral in het begin van de crisis sloten EU-landen hun grenzen, waardoor het vrije verkeer van personen zo goed als stil kwam te liggen. Ook zorgden exportrestricties voor medische hulpmiddelen ervoor dat de vrije markt zwaar onder druk kwam te staan. „Dit beschermt de vrijheid van bedrijven juist, door te garanderen dat ze producten blijven krijgen die ze nodig hebben”, aldus een EU-ambtenaar.

Ook Breton keerde zich maandag tegen kritiek dat hij werkt aan een ‘planeconomie’. „Zou u dat ook zeggen over de Verenigde Staten, waar ze meer vergaande wetgeving hebben”, vroeg Breton. „Dit is het tegenovergestelde van een planeconomie: het is juist bedoeld om te zorgen dat de markt blijft werken.”

De Fransman sprak de hoop uit dat lidstaten en het Europees Parlement de wet goedkeuren in 2023, het jaar dat de interne markt dertig jaar bestaat. Maar het is de vraag of hij voor die tijd alle kritiek heeft kunnen wegnemen.