De twaalfjarige dochter van Eliot Higgins kreeg deze week haar eerste smartphone. Haar ouders vonden het een moeilijk besluit. Geen smartphone voor een twaalfjarige is „sociale zelfmoord”, zegt Higgins, maar TikTok is verboden terrein voor zijn dochter. Higgins (45) is zich als geen ander bewust van de desinformatie die via sociale media wordt verspreid. De oprichter van onderzoekscollectief Bellingcat houdt zich dagelijks bezig met het verifiëren van digitale beelden. Alleen al rond de oorlog in Gaza ziet hij een enorme toename van nepnieuws, gericht op een zo groot mogelijk bereik in plaats van feitelijke informatie.
Higgins: „Jongeren van elf, twaalf jaar oud halen al hun informatie van smartphones. Dat ze vanaf hun achttiende kranten gaan lezen is natuurlijk onzin, een krant is voor hen net zoiets als een elpee of een cassettebandje. Dit zijn de kiezers van morgen, en dit is de mediaconsumptie voor de rest van hun leven. Als ze vanaf hun elfde alleen maar dit soort ranzige informatie tot zich nemen, dan is dat een fundamentele ondermijning van de democratie.”
Het beste antwoord op de toename van steeds lastiger te ontmaskeren desinformatie is onderwijs, aldus Higgins. Hij pleit voor lessen in onderzoek naar digitale informatie voor elf- en twaalfjarigen. „Laat ze actief onderzoek doen naar kwesties in hun eigen omgeving. Laat ze informatie opvragen bij de lokale autoriteiten, laat ze hun eigen vragen beantwoorden. Dat is veel zinniger dan zeggen dat ze niets op internet moeten geloven. We moeten zorgen dat ze ontdekken dat waarheid wel degelijk bestaat. Anders creëren we volwassenen die zich nergens bij betrokken voelen en ontvankelijk zijn voor samenzweringstheorieën.”
We spreken Higgins op Schiphol, onderweg van zijn woonplaats Leicester naar Middelburg. Donderdag ontvangt hij daar een van de Four Freedom Awards, een initiatief van de Roosevelt Foundation. De prijzen gaan naar personen of organisaties die zich inzetten voor de vier vrijheden: meningsuiting, godsdienstvrijheid, vrijwaring van gebrek en vrijwaring van vrees. Bellingcat ontvangt de prijs voor de inzet voor de vrijheid van meningsuiting.
Toedracht MH17
Deze zomer bestaat Bellingcat tien jaar. In juli 2014, de maand dat vlucht MH17 werd neergehaald boven Oost-Oekraïne, richtte Higgins het platform op. Het digitale collectief, bestaande uit vrijwilligers op verschillende locaties in de wereld, richtte zich op MH17 en ontdekte de toedracht voordat het internationale onderzoeksteam JIT met dezelfde conclusies naar buiten kwam.
Inmiddels heeft Bellingcat een solide reputatie als betrouwbaar onderzoekscollectief. Traditionele media maken gebruik van hun bevindingen en nemen hun werkwijze over. Door middel van workshops, presentaties en samenwerking met onderwijsinstellingen proberen de initiatiefnemers de methode-Bellingcat zoveel mogelijk te verspreiden. De financiering komt vooral uit fondsen, met de Nationale Postcode Loterij als grootste donor. Binnenkort maakt Bellingcat een schenking bekend waardoor ze jaren vooruit kunnen, zegt Higgins.
Als je als groot nieuwsmedium gaat experimenteren met openbronnenonderzoek en fouten maakt, kan dat serieuze gevolgen hebben
Onder het motto ‘Identificeer. Verifieer. Breid uit’ maakt Bellingcat gebruik van OSINT: Open Source INTelligence, digitaal speurwerk op basis van openbare bronnen. Zo kunnen journalisten beelden verifiëren, mensen opzoeken of ontdekken waar en wanneer een foto of video is gemaakt. Hacken doen ze niet.
Toen hij twaalf jaar geleden begon met zijn blog Brown Moses – vernoemd naar het lied van Frank Zappa, Higgins is groot fan – was hij „gewoon een willekeurige man op het internet met een blog”. En dus was het van groot belang om zo transparant mogelijk over zijn bevindingen te schrijven, zodat mensen wisten dat hij zijn nieuws niet zomaar verzon. Verantwoording afleggen over de conclusies is nog steeds de essentie van Bellingcat, vertelt Higgins.
Reputatie
Higgins ziet dat OSINT een steeds grotere rol gaat spelen in de journalistiek. Toch is de uitdaging groot voor traditionele media die hun eigen OSINT-redactie willen oprichten. „De reden dat Bellingcat succesvol is, is omdat we jarenlang een betrouwbare reputatie hebben opgebouwd. Maar als je als groot nieuwsmedium gaat experimenteren met openbronnenonderzoek en fouten maakt, kan dat serieuze gevolgen hebben. Ze hebben een reputatie hoog te houden.”
Als voorbeeld noemt Higgins de explosie op de binnenplaats van het Ahli Arab-ziekenhuis in Gaza-Stad op 17 oktober vorig jaar. „Er waren meerdere gerespecteerde OSINT-organisaties die hele uiteenlopende verklaringen gaven over de explosie. Dat vond ik zeer problematisch, omdat sommigen fouten maakten in hun analyses.” Reden voor de verwarring is mogelijk de druk om snel iets te publiceren, vermoedt Higgins. „In openbronnenonderzoek is snel niet altijd het beste. Ik weet persoonlijk nog steeds niet zeker wie verantwoordelijk is voor de explosie, maar daar houden lezers niet van; ze willen een duidelijk antwoord. Wie is goed, wie is slecht? Als je als journalist geen kant kiest, worden beide kanten boos op je.”
Late start na 7 oktober
Ze hadden bij Bellingcat – waar inmiddels zo’n veertig stafleden werken – iedereen op nieuwe grootschalige projecten gezet, toen Hamas op 7 oktober Israël aanviel. Het duurde maanden voordat onderzoekers zich volledig konden richten op de oorlog in Gaza. „Dat was heel frustrerend. Het liefst waren we hier vanaf dag één intensief mee bezig, zoals bij de oorlog in Oekraïne, maar we hadden net al onze capaciteit ingezet.”
Dat Bellingcat nog geen onderzoek deed naar de dood van de Russische oppositiepoliticus Aleksej Navalny – bij uitstek een onderwerp voor Bellingcat, na eerdere onthullingen over Navalny’s vergiftiging – had eveneens een praktische reden. „Onze Rusland-onderzoeker Christo Grozev werkt nu voor The Insider en Der Spiegel. Daarom is onze toegang tot Russische data minder dan voorheen.”
Lees ook De NOS verslaat de oorlog met de hulp van burgerspeurders
Behoud van de onpartijdige positie is een grote uitdaging, zowel bij onderzoek naar misdrijven in de Oekraïne-oorlog als de Gaza-oorlog. „Mensenrechtenschendingen gebeuren aan beide kanten van het conflict, we maken geen onderscheid. Je kunt niet berichten over schendingen aan de ene kant en zwijgen over schendingen aan de andere kant. Dat is hypocriet.”
Bij Bellingcat wordt flink gediscussieerd over hun eigen positie. Een speciale raad helpt met het uitvogelen van ingewikkelde ethische kwesties. Wanneer publiceer je iemands naam wel of niet? Hoeveel gevaar loopt de betrokkene of diens familie? Knopen worden uiteindelijk doorgehakt door de redactie, niet door Higgins zelf. „Ik wil niet dat Bellingcat een organisatie wordt met één iemand aan het hoofd die alle beslissingen neemt.”
