Beelden om gaten in het geheugen te vullen

Fientje Ida Wenzel had nog één wens. Ze wilde haar jeugdvriendin Twjie Tjen graag nog eens terugzien, het meisje met wie ze vroeger op Java opgroeide, waarmee ze naar school ging, spijbelde, op haar kamer luisterde naar ‘Blueberry Hill’ van Fats Domino. En dus spoorde haar dochter, fotograaf Peggy van Mosselaar, Twjie Tjen op via Facebook en boekte een vliegtuig naar Surabaya, waar haar moeder Fientje, 82 jaar oud en dement, haar oude hartsvriendin een laatste keer in de armen kon sluiten.

„Dat werd een emotioneel weerzien”, vertelt Peggy van Mosselaar (59). „Het was 65 jaar geleden dat ze afscheid van elkaar hadden genomen.” Samen met Twjie Tjen bezochten ze hun oude school. De huizen waar ze opgroeiden waren er niet meer. De natuur, de bomen, de hele omgeving – alles was veranderd. En toch ook weer niet; haar moeder herkende de geuren van het land. De geluiden; het zingen van de rijstvogels en het krijsen van de kaketoes. „‘Hé, dat hadden we ook in Surabaya’, zei ze. ‘Mam, we zíjn in Surabaya’, zei ik. Mijn moeder was soms zo in de war, dan wist ze niet meer waar ze was en wilde ze naar huis. Maar een uur later was ze weer vergeten dat ze dat wilde. Het waren heftige en intense weken. Toch heeft ze later gezegd: het was de reis van mijn leven.”

Stralende bruid

Toen Peggy van Mosselaar in 2015 merkte dat het geheugen van haar moeder achteruitging, besloot ze haar wekelijks te portretteren, om vast te leggen wat dementie met haar moeder deed. Ze zoomde in op haar broze, oude huid, de gesloten ogen, de kromgetrokken handen. Daar staat Fientje, op haar blote voeten, ietwat verloren in de studio, haar wollen vest heeft ze achterstevoren aangetrokken.

In het boek Tali Pusat (navelstreng) wisselt Van Mosselaar de studioportretten af met oude familiefoto’s en historisch materiaal – een vergeelde klassenfoto; de boot waarmee Fientje in 1956 als negentienjarige vanuit voormalig Nederlands-Indië naar Nederland kwam; een stralende bruid als ze in 1961 trouwt met de Nederlandse Arie van Mosselaar.

De foto’s die Van Mosselaar op Java maakte, geven vooral de sfeer in Fientjes hoofd weer: een mistig landschap, bomen die net onscherp zijn, een beslagen ruit. „Die dubbele rol, dochter-van en fotograaf, was soms best lastig. Soms is het zo schrijnend, maar dan moet je als fotograaf toch een stapje terugzetten en bedenken: hoe breng ik dit idee, iemand die langzaam aan het verdwijnen is, in beeld? Ik besloot niet mijn moeder in uiterste vertwijfeling of paniek te fotograferen, dat vind ik niet respectvol, maar koos voor een meer poëtische benadering.”

Indische roots

Daarnaast zijn in Tali Pusat ook collages te zien, die Van Mosselaar samen met haar moeder maakte: „Zij verbeelden het confabuleren van mijn moeder. Het hele verhaal is er niet meer in haar hoofd en wordt aangevuld met fantasie. Ze kon op een gegeven moment geen woorden meer vinden voor wat ze dacht of voelde, maar wonderbaarlijk genoeg wist ze via beelden – we bladerden door tijdschriften en scheurden daar plaatjes uit – soms heel helder te communiceren.” Dan wees ze naar een foto van wolken en zei: dit is de mist in mijn hoofd, en die trekt maar niet weg. Een plaatje van rotsen: zo puntig en scherp dat ze pijn doen in mijn hersens. Een vogel: die pikt alles leeg daarboven.

Met Tali Pusat maakte Van Mosselaar niet alleen een portret van haar moeder en wat dementie met haar deed (haar moeder overleed in 2021, ze werd 84), het was ook een onderzoek naar haar eigen Indische roots. „Mijn moeder praatte nauwelijks over haar afkomst. Ze vond: ik ben nu in Nederland en ik ga er hier het beste van maken. Het heeft geen zin terug te kijken. Maar door die reizen naar Indonesië [ze ging meerdere keren, ook zonder haar moeder] merkte ik hoezeer ik me aangetrokken voel tot de cultuur daar. En dat ik me soms meer ‘Indisch’ gedraag dan ik eigenlijk zelf doorhad – denk aan het befaamde ‘Indisch Zwijgen’. Ik ben veel meer geïnteresseerd geraakt in mijn afkomst. Daar ga ik in mijn volgende fotoproject mee aan de slag.”