‘Als je de verantwoordelijkheid bij God legt, kan je vervuilen zoveel je wil’

„Als je denkt dat er een God ergens in de hemel zit die je elke keer om vergeving kan vragen, dan kan je fouten blijven maken en je omgeving verwaarlozen.” De Nigeriaans-Belgische kunstenares Otobong Nkanga legt de laatste hand aan haar expositie in het middeleeuwse Sint-Janshospitaal, waar ze haar werk heeft geplaatst tussen de christelijke kunst van het museum, zoals die van kunstenaars als Jan Beerblock of Hans Memling. Van de laatste staat bijvoorbeeld de door hem beschilderde Reliekschrijn van de Heilige Ursula (1489) tussen de installaties van Nkanga. Grote wandkleden worden afgewisseld met installaties op de grond tussen witte keien, er hangt poëzie aan de muren en op zolder staat Nkanga’s Anamnesis (2020). Dat laatste werk is een witte muur waar een spoor doorheen loopt van producten die naar Europa werden gehaald uit verschillende kolonies, zoals koffie, tabak, thee, peper of wierrookhars. Anamnesis is te bekijken en te ruiken vanuit de gedachte dat al die zintuigen herinneringen oproepen en het verleden onomkeerbaar maken.

Otobong Nkanga (48) heeft al vele overzichtstentoonstellingen in verschillende Europese hoofdsteden gehad, ze werd geprezen om haar bijdrage aan de vorige Documenta, kreeg de Special Mention Award op de Biënnale van Venetië in 2019 en viel ook deze editie van de Biënnale op met indrukwekkend werk. In Brugge gaat ze een dialoog aan met de christelijke, oude kunst en de geschiedenis van het gebouw. Dat resulteert in een 2.500 vierkante meter grote tentoonstelling met de titel Underneath the Shade We Lay Grounded. Wie vertrouwd is met haar werk, weet dat het vaak gaat om tekeningen, installaties en performances waarin ze focust op identiteit en grondstoffen die symbool staan voor macht en uitbuiting, maar ook op hoe we de aarde ontdoen van haar rijkdom. Een gesprek in vier onderwerpen.

Door anderen te reduceren tot jouw woorden, maak je jezelf groter

Het geloof

„Het was in het geheel niet ingewikkeld om me te verhouden tot de christelijke achtergrond en de kunst van deze plek. Ik ben met het katholieke geloof opgegroeid in Nigeria, alle rituelen van de kerk zijn me bekend, ik kan weesgegroetjes bidden, mijn lagere school heette Our Lady of Apostles. Het was dus geen onbekende beeldtaal. Maar we weten ook wat het christendom deed met Afrikaanse religies. In dit gebouw werden de zieken verzorgd en vluchtelingen opgenomen in naam van het geloof, maar onder het mom van datzelfde geloof vonden ook velen de dood in de oceanen, die zie je onder meer hier afgebeeld op de wandkleden. Het christendom heeft de Nigeriaanse samenleving gepolariseerd en de verantwoordelijkheid voor de omgang met de natuur veranderd. Door de verantwoordelijkheid aan goden te geven, en die te vervangen voor de onzichtbare god van het christendom, verandert je omgang met de natuur. Als een boom staat voor een god dan zorg je daar extra goed voor, doet een onzichtbare god dat, dan is niemand meer verantwoordelijk voor de bescherming van die boom. In de Afrikaanse filosofie was je verbonden met natuurelementen – alles had een naam, je zorgde ervoor, voedde die. Als je die verantwoordelijkheid niet meer hebt, kan je vervuilen zoveel als je wil, bomen omhakken waar je wil en dan zeggen ‘sorry god’. Je vernietigt en krijgt vergeving. Alles waar wij ons bestaan aan te danken hebben, wat ons in leven houdt, wordt zo uitbesteed.

„Ik weet niet wat het betekent als je vraagt of ik een ethische component in mijn werk heb. Ik heb mijn eigen referenties aan hoe ik de wereld zie en hoe ik mijn werk opbouw, dat is gekoppeld aan onderlinge verbondenheid en het begrip dat wanneer de balans in die verbondenheid wordt verstoord dat gevolgen heeft voor alles om ons heen. Ik ben altijd bevreesd voor woorden als ethiek. Alleen al het effect van het christendom op de taal, en daarmee op de wereld, is enorm. Taal heeft geleid tot het reduceren van anderen, en dat heeft nog steeds effect op hoe ik bijvoorbeeld kijk naar Europa of de VS. Door anderen te reduceren tot jouw woorden, maak je jezelf groter.

„Mijn gedichten in dit museum zijn deels opgedragen aan het sint-janskruid dat vroeger gebruikt werd [vanwege anti-depressieve effecten]. De regel met de woorden ‘Finally at ease’ gaat over het neerdalen van de stof, als je alles loslaat, maar gaat ook over de laatste adem van iemand die dood gaat. Als zevenjarige zag ik mijn vader sterven en ik besefte toen al hoe vredig hij eruit zag bij zijn dood.”

Economie (en energie)

„Dat wandkleden, en de techniek van het maken daarvan, nu opeens meer interesse hebben van Europese musea zegt me allemaal niets. Ik was altijd al bezig met textiel, kleden en maakprocessen. Musea hebben trends nodig om agenda’s te vullen, ik niet.

„De wandkleden hier in het Sint-Janshospitaal zijn samen een geheel en tonen de verschillende lagen van de oceanen en gaan over het onttrekken van energie uit die oceanen. Enerzijds wordt wat de oceaan te bieden heeft aan grondstoffen steeds belangrijker, tegelijkertijd bevinden zich daar de meest onzichtbare plekken op aarde. Als we kobalt, nikkel of koper willen winnen – allemaal in de oceanen te vinden – kunnen we elke levensvorm kapotmaken en toch onzichtbaar blijven, en het idee hebben dat de grondstoffen nodig zijn voor duurzaamheid. De oceaan herbergt zowel horrors als een ideeënrijkdom, maar ook een erfenis en nieuwe mogelijkheden.

Herstel is als een gebroken vaas. Je blijft zien dat die kapot is geweest

„Behalve de energie die we er kunnen vinden, staat de oceaan ook voor de velen die uit Afrika zijn overgebracht naar de Amerika’s. Uit hun dood zijn nieuwe werelden ontstaan. Alles wordt beïnvloed door wat wij doen. Werelden ontstaan door rampen, dat is wat de kleden tonen.

„De interesse voor economische structuren had ik altijd al. Ik ben geboren op een plek waar je je voortdurend afvraagt hoe te leven, overleven. Economie gaat niet alleen over geld, maar over energie, het creëren van netwerken, hoe je met elkaar omgaat, wat het betekent om te betalen voor kennis. Economie gaat over alles, de verbondenheid begint al op het moment dat je moeder je leert dat je niet op een bepaalde manier moet praten tegen iemand, beleefd moet zijn. Verbondenheid is belangrijk, omdat je nooit weet waarom iemand belangrijk voor je kan zijn, dat is een basis van alles, de oikos. Er is geen startpunt, geen einde, alleen een cyclus.”

Het lichaam

„Alles is verbonden met het lichaam, als je geen water of lucht hebt, sterf je. De economie heeft op het lichaam op alle mogelijke manieren een effect: de maatschappelijke klasse waartoe je behoort, waar je geboren bent. In de westerse wereld is alles gescheiden, worden het lichaam en chemie bijvoorbeeld los van elkaar gezien. Op school geven ze natuurkunde, scheikunde en biologie als aparte vakken, alsof die drie niet bij elkaar horen. Ik begreep daar als kind al niks van, hoe kan je die drie nu scheiden? Je ziet het ook terug in hoe we met het milieu omgaan, met de landbouw. Als je gaat kijken waar behoefte aan is, stort je je bijvoorbeeld volledig op maïs. De oorsprong was dat maïs niet kon bestaan zonder ook bonen te verbouwen, planten te hebben die de juiste schaduw boden, van bepaalde insecten gevrijwaard te blijven, etcetera. Het ecosysteem was vroeger een samenhangend geheel. Dat is nu overal los van elkaar komen te staan. We verbouwen maïs, oh het groeit niet, dan zoeken we daar een chemische oplossing voor. Volgens mij moet je uitgaan van symbiose, om tot een geheel te komen. In mijn werk en op deze tentoonstelling, verbind ik alles en alle geschiedenissen: de rijkdom van het westen, de kerk, mijn moeder, grootmoeder. Alles komt samen. Je ziet dan ook de beperkingen, hoe opgelegde systemen je hebben gehersenspoeld en hoe dat de wereldeconomie heeft bepaald. Als je de ideologie van anderen vernietigt, kan je alles doen.

Werelden ontstaan door rampen, dat is wat mijn wandkleden tonen

„Is een gesmoorde ideologie nog te herstellen? We denken vaak dat herstel mogelijk is, nu met de natuur bijvoorbeeld, maar herstel is als een gebroken vaas. Je kan alles weer bij elkaar plakken, maar je blijft zien dat die kapot is geweest. De wereld kan nooit meer hetzelfde zijn, dus hoe kan je teruggaan? Naar wat? We hebben te veel gezien en geproefd. Wat je ook herstelt, de schade blijft zichtbaar.”

Herinneringen

„De Filtered Memories zijn een doorlopend werk. Met die tekeningen verwerk ik het verleden. Ik was bang dat ik veel zou vergeten, gaten vullen het geheugen. Ik laat die gaten ook zien. Ik herinner me bijvoorbeeld niet het hoofd van een man die me betastte, maar nog wel het gevoel. Dus teken ik de man zonder hoofd, en ik teken zijn hand en mijn benen. De tekeningen zijn reconstructies van gebeurtenissen. Een intense reactie op bijvoorbeeld geweld of dood. Ik merkte voor het eerst dat ik driftig kon zijn toen ik het hoofd van mijn teddybeer aftrok. Mijn moeder was woedend. De beer was groter dan ik en ik had ’m kapot gemaakt. Ik was toen drie of zo. De tweede keer was toen ons huis afbrandde en je beseft dat alles weg is. De derde keer was door traangas. Ik werd er tijdelijk blind van en voelde me verdwaald.

„Dat zijn wel kleine dingen, zoals ik zeg, omdat ik ze verder niet wil duiden, er is zoveel. Ik moet de gebeurtenissen verkleinen, anders is er geen ruimte voor wat er nog komen gaat. Als je ze uitvergroot kan je niet verder. Waarom in mijn werk de meeste mannen geen hoofd hebben en de vrouwen wel een gezicht hebben weet ik niet. De vrouwen die ik teken zijn de vrouwen van wie ik houd, zoals mijn moeder. Ik voel me meer met ze verbonden, de mannen in mijn leven waren harder, mijn hersens willen vergeten hoe ze eruit zagen.

„Er bestaat wel zoiets als een collectief geheugen, maar ieder heeft zijn eigen invalshoek en daarom bestaat de ultieme waarheid ook niet. Kunst hoeft dat perspectief niet te veranderen. Als een kunstwerk kan laten zien dat er meerdere manieren van kijken zijn, heeft het z’n werk gedaan. Die verantwoordelijkheid ga ik als kunstenaar niet op me nemen, die kan je geen enkele kunstenaar opleggen. Laat de tijd maar beslissen welke kunst in de vergetelheid raakt, tijdloos is of opeens weer belangrijk wordt gevonden.”