‘Als de Indonesische politie zo fel over burgers praat, roept dat agressie op’

Cricket is voor de elite, voetbal is voor het volk – dat is volgens journalist en voetbalkenner Zen Rachmat Sugito in Indonesië niet anders dan in Engeland. In een e-mail over het voetbaldrama van vorige week in Oost-Javaanse stad Malang, waarbij 131 mensen omkwamen, schrijft Zen RS, dat voetbal voor Indonesische supporters veel meer is dan vermaak. „Het biedt een ontsnapping uit de dagelijkse economische en sociale malaise.”

„Voetbal is toegankelijk”, legt hij uit. „Als supporters geen kaartje kunnen kopen, komen ze toch naar het stadion om bijvoorbeeld op de parkeerplaats met vrienden de wedstrijd te kijken via de telefoon of op een kleine meegebrachte televisie.”

Lees ook: Het drama op Java is een van de ernstigste stadionrampen in de moderne geschiedenis

Geweld bij Indonesisch voetbal is berucht. Volgens cijfers van de Indonesische organisatie Save Our Soccer werden sinds 1995 78 supporters vermoord, vaak tieners. Dat geweld is niet vergelijkbaar met het hooliganisme in Europa, omdat er amper rivaliteit bestaat tussen voetbalsteden. De voetbalcompetitie in Indonesië is gecompliceerd, vanwege de grote afstanden tussen de clubs. Supporters zijn dan ook zelden in de gelegenheid om met hun club mee te reizen.

Afkeer van supporters

Waar komt dat geweld dan wél vandaan? Freek Colombijn, universitair hoofddocent Sociale en Culturele Antropologie van de Vrije Universiteit die veel onderzoek heeft gedaan in Indonesië, wijst naar de politie en hun afkeer van voetbalsupporters. „Wat ik zag was een botsing tussen de politie als representant van de overheid en een onderklasse die zich niet gehoord voelt”, vertelt Colombijn aan de telefoon. „In Indonesië zitten er geen rechters of advocaten op de tribune.”

In stadions kan een enorm opgefokte sfeer ontstaan door mannen die het publiek opzwepen en liederen laten zingen

Volgens Colombijn is slechts een kleine groep voetbalfans gewelddadig. „Wel zijn supporters bloedfanatiek. Als ik in Surabaya veldwerk deed en er was een wedstrijd, marcheerden de aanhangers gekleed in de clubkleuren zingend door de straten. In de stadions zijn een soort cheerleaders, maar dan mannen die het publiek opzwepen en liederen laten zingen. Er kan een enorme opgefokte sfeer ontstaan. Maar die richt zich zelden tegen andere clubs.”

Het is volgens Colombijn de onderklasse die naar voetbalwedstrijden komt. „Die voelen zich niet gehoord. Ze voelen zich buitengesloten door de staat. Tijdens wedstrijden ben je samen en voel je je sterk.” Dit was niet de eerste keer dat bestaande onvrede zich richt op de politie, zegt Colombijn. „Bij veel wedstrijden staan agenten in grote aantallen gereed met stokken, klaar om te meppen.” Het is volgens hem geen toeval dat er bij deze rellen geen gewone auto’s, maar alleen politieauto’s ondersteboven zijn gezet en in de brand gestoken.

Onprofessioneel politieoptreden wordt inmiddels genoemd als een van de belangrijkste oorzaken van de vele doden. De politie vuurde traangasgranaten af op de tribune, stadiondeuren waren gesloten. De afwezigheid van vluchtroutes heeft bijgedragen aan het hoge aantal slachtoffers, zei president Joko Widodo woensdag.

Colombijn wijst op de neerbuigende taal van de betrokken politiecommandanten. Het verraadt volgens hem de houding van de politie. „Ze zeiden letterlijk: ‘Als die stomme mensen niet naar ons luisteren, niet de regels volgen, dan moeten we wel ingrijpen’. Wie zo tegen zijn burgers praat roept agressie op.” Na de nederlaag van FC Arema tegen aartsrivaal Persebaya Surabaya, kwam die woede eruit. Supporters renden naar het veld. „Waarna de politie vervolgens haar reputatie bevestigde door op de mensen in te rammen”, zegt Colombijn.

Zen RS bevestigt Colombijns woorden. Geweld zit volgens de voetbaljournalist diep geworteld in de Indonesische samenleving. „Als je je ook maar een beetje in onze geschiedenis verdiept, zie je hoeveel geweld er in de maatschappij voorkomt”, schrijft hij. „Maar over het voetbalgeweld wil ik duidelijk zijn: dat komt door gebrekkig en onprofessioneel handhaven. Er zijn geen goede voetbalwetten. En als er wordt gehandhaafd, is het selectief en arbitrair. Dat geldt voor de politie, maar ook voor de voetbalbond PSSI.”

Roep om politiehervorming

Ook mensenrechtenorganisaties als Human Rights Watch stellen het wangedrag van de Indonesische politie al langer aan de kaak. Experts noemen de gebrekkige organisatiestructuur van leger en de politie als een belangrijke oorzaak. Na de val van het autocratische regime van Suharto zijn leger en politie nooit goed uit elkaar gehaald. Na een recente, zeer geruchtmakende zaak waarin een hoge politiefunctionaris wordt verdacht van moord, klinkt er in Indonesische media een luide roep om politiehervorming. De gebeurtenissen in het stadion in Malang hebben die roep nu versterkt.

Lees ook: Affaire met alle ingrediënten van een thriller: seks, moord en corruptie bij politie

„De allergrootste zwakte van de Indonesische politie is het gebrek aan transparantie”, schrijft Zen RS. „De politie hoeft geen verantwoordelijkheid af te leggen, interne rechtsregels ontbreken. De politie heeft veel te veel macht. En we weten hier in Indonesië wat er gebeurt als één autoriteit te veel macht heeft en geen verantwoordelijkheid hoeft af te leggen. Dat eindigt in een tragedie.”

President Joko Widodo heeft minister van Veiligheid Mahfud opdracht gegeven om onderzoek te doen. Ook heeft hij hulp gevraagd aan de internationale voetbalbond FIFA. Gaat het stadiondrama dan eindelijk iets veranderen? Zen RS is voorzichtig optimistisch. „Het onderzoeksteam is redelijk onafhankelijk”, schrijft hij. „Ze zullen vaststellen hoeveel slachtoffers er zijn gevallen en wat de exacte volgorde van de gebeurtenissen was. Maar het is wel de vraag of het onderzoeksteam uiteindelijk genoeg macht heeft om de verantwoordelijken aan te pakken.”