Ai Weiwei: ‘Ik denk dat politieke correctheid hypocriet is’

‘Het is jammer dat er geen spiegels in deze lift zijn”, zegt de Chinese kunstenaar Ai Weiwei terwijl we onderweg zijn naar de kantoren van de Kunsthal in Rotterdam. „Dat geeft een geweldig effect”, verwijst hij naar zijn werk Illumination (2019), waar je hem een selfie in een lift ziet maken vlak nadat hij voor het eerst is gearresteerd. Hij maakte die foto in 2009 toen hij samen met kunstenaar Tan Zuoren en twee agenten in een lift stond.

Ai Weiwei is kort in het land omdat in de Kunsthal Rotterdam afgelopen zaterdag een grote overzichtsexpositie, In Search of Humanity, werd geopend, waar een ruime selectie is te zien van werken uit de afgelopen veertig jaar. Hij heeft een druk programma, wordt voor de ingang van de aula van de Kunsthal meerdere keren opgewacht door mensen die een selfie met hem willen en na het openbare interview heeft hij dan ook niet veel zin in een extra interview. „Hoezo moet ik nu nog meer vragen beantwoorden? Ik heb net bij de inleiding op de tentoonstelling al vragen beantwoord”, mokt hij als we aan elkaar worden voorgesteld. Met de belofte dat we het niet al te uitgebreid over zijn leven zullen hebben, maar vooral over zijn werk, praten we 25 minuten.

Toch moet Ai’s leven hier even kort besproken worden. „Het is erg dramatisch, dus het kost uren om te vertellen”, had hij bij de persconferentie gezegd. Gelukkig is twee jaar geleden zijn memoir 1000 jaar vreugde en verdriet uitgekomen, waarin hij vertelt hoe hij als jongetje onder zware omstandigheden opgroeide, nadat de Communistische Partij van Mao Zedong besloten had dat de gedichten van Ai’s vader een rechtse-bourgeois waarden verraadden. Zijn vader moest jaren in Klein Siberië onder andere latrines schoonmaken, bomen kappen. „Ik was in ballingschap in mijn eigen land”, aldus Ai.

Nadat de naam van Ai’s vader was ‘gezuiverd’, keerde het gezin terug naar Beijing, maar Ai kon zich daar niet echt ontwikkelen. Hij wist in New York terecht te komen en ontdekte daar onder andere het werk van Marcel Duchamp. In 1993 keerde hij terug naar China om zijn vader te verzorgen.

In 2009 wordt Ai voor het eerst opgepakt en in 2011 zit hij bijna drie maanden vast omdat hij met zijn werk permanente kritiek zou uiten op de Communistische Partij, en bovendien ook nog eens een belastingontduiker en bigamist zou zijn. Ai heeft geen idee waar hij zich bevindt, hoe lang zijn detentie zal duren en of zijn familie weet dat hij überhaupt nog leeft. Hij wordt 24 uur per dag geobserveerd. Twee bewakers staan dag en nacht naast hem, ongeacht of hij eet, slaapt, doucht of op de wc zit. „Ik voelde me als een mijnwerker die door een ingestorte gang onder de grond vastzat, waarbij de mensen boven niet weten of er onder het puin nog iemand in leven is of dat die alweer is gestaakt,” schrijft hij in zijn boek.

In de cel wordt hij dagelijks verhoord en moet hij elke dag van precies 19.10 tot 21.00 uur aan zelfreflectie doen. Die gevangenneming verwerkte hij tot kunst met de installatie S.A.C.R.E.D. (Supper, Accusers, Cleansing, Ritual, Doubt, Entropy), die in 2013 op de Biënnale in Venetië was te zien: in grote boxen zie je de cel nagebouwd met Ai Weiwei en zijn bewakers.

In de Kunsthal zijn 120 werken verzameld, ook uit zijn vroege New Yorkse periode. Welk werk voor hem eruit springt kan hij niet zeggen, maar Ai licht er wel twee werken uit: „Sommige werken zijn nadrukkelijk verbonden met mijn manier van werken, zoals de porseleinen zonnebloempitten. Daar hebben 1600 vrouwen van het platteland twee jaar aan gewerkt om ze stuk voor stuk met de hand te beschilderen. Zoiets is onmogelijk om nog een keer te doen. Een ander is het werk na de aardbeving in Sichuan in 2008, waar naar schatting 90.000 mensen omkwamen. We maakten lijsten met de namen erop van ruim 5000 kinderen met hun geboortejaar, wie ze waren. De staat geeft zulke informatie niet vrij. Dat is een werk waar ik erg trots op ben.”

Bij dit laatste werk, maar ook bij veel andere werken, is emotionele betrokkenheid een drijfveer. Is emotionele betrokkenheid nodig om kunst te maken?

„Ja natuurlijk. We zijn mensen, we hebben onze zwakheden, we hebben een leven en geven om anderen. Dus ja, emoties zijn hierbij erg belangrijk.”

Al mijn werk is humoristisch. Ook als het schokkend of verontrustend is

De Amerikaanse dadaïst Marcel Duchamp was een belangrijk voorbeeld voor uw ontwikkeling tot kunstenaar. Denkt u dat hij emotioneel betrokken was bij wat hij maakte?

„Dat denk ik zeker. Ik denk dat hij erg humoristisch was, hij hield van poëzie en schaakspelen. Ik hou ook van allebei, mijn vader was een dichter. Daarnaast: al mijn werk is humoristisch. Ook als het schokkend of verontrustend is, dan zit er nog steeds humor in. Elk kunstwerk van me heeft z’n eigen taal en eigen humor, zelfs de meest serieuze. Ik denk dat kunst een eigen manier van communiceren heeft. De bedoeling moet overkomen, anders is het armzalig en oninteressant.”

Uw vroege werk was absurdistischer dan uw latere werk. Vindt u dat zelf ook, en waarom liet u de absurditeit los?

„Ja, dat vind ik ook. In New York was mijn leven vrij absurd. Ik hield van Dada, maar toen moest ik terug naar China en was mijn leven niet meer absurd. Ik had weer vaste grond onder mijn voeten, een echt verhaal.”

Toen u gevangen werd genomen werd u ervan beschuldigd dat het werk met de zonnebloempitten ging over de doden bij de aardbeving in Sichuan. Dat is wellicht ook een vorm van absurdisme.

„Ik denk dat absurdisme erg interessant is, omdat ons begrip van de werkelijkheid en feiten erg absurd kan zijn.”

Illumination, 2019 Foto George Darrell

U duidt het activisme in uw werk in interviews vaak vanuit de opvatting dat wie wegkijkt medeplichtig is, en dat alles zowel kunst als politiek is. We hadden het al even over de rol van empathie, maar kan activisme of betrokkenheid bij maatschappelijke onderwerpen niet juist ook polariserend werken?

„Ik denk dat elk individu in elke maatschappij bepaalde waarden representeert. Je bent met bepaalde waarden geboren, en je draagt ze met je mee tot je dood gaat. Dus iedereen is politiek, of polariserend zoals jij het noemt. Niemand ontkomt eraan, dat is onmogelijk.”

In uw memoir schrijft u ‘Onder invloed van politiek correct extremisme worden individuele gedachten en de expressie ervan maar al te vaak aan banden gelegd en maar al te vaak vervangen door nietszeggende politieke slogans’. Wat bedoelt u daar precies mee, heeft u een voorbeeld?

„Ik hoef daar geen voorbeeld van te geven. Kijk maar naar de westerse wereld vandaag de dag, het is zo hard bezig een soort ideologie op te leggen terwijl mensen met andere opvattingen vermorzeld worden. Dit is wat mij betreft precies hetzelfde als er gebeurde tijdens de Chinese Culturele Revolutie. Je beschermt een ideologie en staat geen andere opvattingen toe. Ik denk dat dit een groot probleem is waar we op nu weer op stuiten: je hebt gelijk of je bestaat niet.”

Detail van S.A.C.R.E.D., Supper , 2013 Foto Ken Adlard

Dat is wat u onder politieke correctheid verstaat?

„Ja, ik denk dat politieke correctheid of hoe je het ook wil noemen hypocriet is. Ze is hypocriet en onecht, ze is op alle mogelijke manieren onmogelijk, want je sluit de realiteit buiten. Mensen proberen zich dan een realiteit te verbeelden. Die correctheid zal niet alles kapotmaken, maar wel veel schade berokkenen op alle vlakken, in onze opvattingen van kennis, geschiedenis en menselijke waarden.”

Na uw Mao-schilderijen stopte u met schilderen. Wilde u met die portretten wraak nemen op wat uw vader was aangedaan en toen dat klaar was stoppen met schilderen?

„Toen ik opgroeide was de enige afbeelding op elke muur Mao. Ik zag meer Mao’s dan sinaasappels of bananen, dus schilderde ik hem en was het daarna klaar met schilderen, dat is wat je er uit moet afleiden.”

In de catalogus bij de tentoonstelling staat dat het werk waarop u een antieke urn kapotsmijt niet alleen over een kapotte vaas gaat, maar ook over een gebroken man. Ben u het daarmee eens?

„Ja. De wereld, ons leven de politieke situatie: alles heeft veel weg van een ruïne, het is allemaal gefragmenteerd. De wetenschap kan dat niet herstellen, kunst kan dat veel beter.”

Is dat de achtergrond van uw werk ‘S.A.C.R.E.D.’?

„De reden dat ik dat werk maakte is simpel. Nadat ik weer vrij was, was iedereen angstig om te vragen wat er met me gebeurd was in de gevangenis. Er kwamen steeds meer geruchten over dat ik geslagen was, dat ze zus en zo hadden gedaan. Ik besefte dat het verhaal vertellen eenvoudig was: ik maakte de miniaturen van het leven in de cel zodat ik kon uitbeelden hoe ik ondervraagd was, hoe ik elke dag uren in mijn cel op en neer moest lopen, hoe ik at, douchte, naar de wc ging. Ik bouwde de condities waaronder ik leefde na zodat iedereen het kon zien. Mijn moeder zag ze toen de installatie op de Biënnale in Venetië werd getoond – daar zag ze voor het eerst hoe het me in die gevangenis was vergaan.”

Hoe reageerde ze?

„Zoals alle moeder doen: ze willen niet dat hun zoon zomaar verdwijnt zonder reden, dat je door de staat wordt gekidnapt. Je snapt niet waarom een machtige staat als China z’n kunstenaars kidnapt.”

Study of Perspective, Eiffel Tower, 1995-2011 Foto John Wronn

Ik bedoel: hoe reageerde ze op het kunstwerk?

„Oh, mijn moeder heeft een hekel aan mijn kunst. Zij vindt dat ik geen kunst maak. Daarmee is ze een goede graadmeter voor me. Als zij iets dat ik heb gemaakt mooi vindt dan weet ik dat er iets mis mee is.”

Uw reeks ‘Study of Perspective’, waarin u uw middelvinger opsteekt naar gebouwen die macht symboliseren, werd sinds dit jaar verplaatst naar het depot van het M+ museum in Hong Kong. Wat is de reden volgens u?

„Overal is er een limiet aan vrijheid van meningsuiting. Laten we het dus niet over Hong Kong hebben, maar laten we het gewoon over het westen hebben. Julian Assange zit nog steeds in de Britse gevangenis. Ik was vorige maand bij hem op bezoek. Iedereen weet dat hij vast zit, al jaren. Hij heeft geen idee hoe lang hij nog vastzit, of hij uitgezet wordt naar de Verenigde Staten waar hem een meer dan levenslange gevangenisstraf boven het hoofd hangt. In het westen worden dus mensen die voor de vrijheid van meningsuiting zijn vastgezet. We weten het en doen niets, dat zegt dat iets over de westerse samenleving. Wat voor samenleving is dat? Je kan niet alleen wijzen naar China, Rusland of Noord-Korea. Vrijheid van meningsuiting is een waarde die je overal moet beschermen, samenlevingen waar dat niet gebeurt, is en gecorrumpeerde samenleving.”

Had u dat probleem ook concreet met Duitsland – u ruilde dat land in voor Portugal, waar u nu woont?

„Nee, het probleem met Duitsland ligt aan mezelf. Ik spreek geen Duits en ik begrijp niet wat ze zeggen.”

Spreekt u wel Portugees dan? .

„Dat is niet nodig. Portugezen praten niet veel. De Duitsers wel, die moeten over alles in discussie gaan, dus dat werd frustrerend. Omdat ze in Portugal niet praten, heb ik geen probleem. Vind je dat grappig?”