Zonnekoning Netanyahu laat een verdeeld en wantrouwend Israël na

Mannen die een foto van Netanyahu kusten. Een vrouw die een bord omhooghield: „Veel politici, één leider.” Jongens die stickers van Netanyahu’s Likudpartij op elkaars rug plakten. De afgelopen weken betuigden aanhangers van Benjamin ‘Bibi’ Netanyahu hartstochtelijk hun loyaliteit aan hun leider. Bij de Knesset, via WhatsAppgroepen, op de stoep voor de huizen van tegenstanders. Maar nu lijkt het ondenkbare dan toch waarheid geworden: na twaalf jaar moet Netanyahu opstappen als premier.

Lees ook: Knesset stemt in met nieuwe coalitie en premier Naftali Bennett

Al vijfentwintig jaar is Netanyahu prominent aanwezig in de Israëlische politiek, meer dan een derde van de leeftijd van de staat Israël. „De meeste Israëliërs herinneren zich niet eens meer dat het land ooit een andere premier had”, zegt politiek analiste Tal Schneider. „Het is het einde van een tijdperk.”

De staat, dat ben ik. De Israëlische premier Netanyahu maakte zich dit motto van Lodewijk XIV, de zeventiende-eeuwse Franse Zonnekoning, volledig eigen. Persoonlijk belang en staatsbelang liepen continu door elkaar. Waar Netanyahu ook kwam, hij liet geen kans voorbij gaan om Israël in de schijnwerpers te zetten als paradijs voor start-ups en hightech. De wereldfaam die Israëlische technologie en wapens in de loop der jaren verwierven, gebruikte hij vervolgens voor de versterking van Israëls diplomatieke positie. Tegelijk was Netanyahu duidelijk over waar dit succes aan te danken was, namelijk aan zíjn leiderschap. Híj hield het land veilig, híj zette Israël op de kaart, híj zorgde voor coronavaccins.

Existentieel gevaar

Netanyahu waarschuwde de wereld voortdurend voor het veronderstelde existentiële gevaar van een nucleair Iran. Dat hij daarbij de prestaties van Israëlische inlichtingendiensten op zijn eigen conto schreef, werd hem niet altijd in dank afgenomen door de diensten in kwestie. Zijn lobby tegen het nucleaire verdrag met Iran had wisselend succes – de Amerikaanse president Obama zette de overeenkomst door, diens opvolger Trump stapte eruit, de huidige president Biden onderhandelt er weer over.

Netanyahu groeide ondanks de geringe omvang van Israël uit tot een van de bekendste regeringsleiders ter wereld. Hij was vaste gast in Moskou en Washington, maar smeedde ook goede banden met opkomende leiders als de Indiase premier Modi en de Braziliaanse president Bolsonaro. Het laatste jaar kwamen daar de heersers van enkele Golfstaten bij. „Netanyahu doorzag de regionale dynamiek, zoals de verharding van de lijn van soennitische landen tegenover Iran, altijd als eerste”, zegt Haaretz-journalist Anshel Pfeffer, die in 2018 een boek over Netanyahu publiceerde. „Voor de normalisering met Arabische landen verdient hij zeker lof.”

Netanyahu doorzag de regionale dynamiek, zoals de verharding van de lijn van soennitische landen tegenover Iran, altijd als eerste

Anshel Pfeffer auteur van een boek over Netanyahu

Behalve bewondering oogstte de premier met zijn internationale vriendschappen ook kritiek, vooral op zijn nauwe banden met leiders die net als hij als rechtse populisten worden gezien, zoals de Hongaarse premier Orbán, Bolsonaro en natuurlijk Trump. Terwijl de Amerikaanse steun aan Israël voorheen nadrukkelijk werd gepresenteerd als een nationale zaak, los van de partijen, schurkte Netanyahu tegen de Republikeinen aan. De komende regering heeft daardoor enige herstelwerkzaamheden te verrichten in de relaties met de Democraten in de VS.

Alles om oorlog te voorkomen

Werd Netanyahu in Europa nog weleens als oorlogszuchtig beschouwd, Israëlische analisten zien iets heel anders. Als belangrijkste verdienste van de vertrekkende premier noemen ze stabiliteit. Netanyahu zal worden herinnerd als de premier „die alles deed om oorlog tussen Israël en een ander land te voorkómen”, verwacht Yedidia Stern, directeur van het Jewish People Policy Institute (JPPI).

Natuurlijk waren er regelmatig confrontaties met Hamas in de Gazastrook en voerde Israël onder zijn bewind nog steeds luchtaanvallen uit in Syrië. En natuurlijk had Netanyahu grote woorden voor Iran, Hezbollah en Hamas. In de praktijk was hij echter terughoudend. „Ik heb vier zonen die bij het leger zitten of hebben gezeten”, zegt Stern. „Dankzij Netanyahu hebben ze geen van allen een echte oorlog meegemaakt.”

Daar staat tegenover dat Israëls langst zittende premier nooit een serieuze poging heeft gedaan om het conflict met de Palestijnen op te lossen. „Hij deed niet meer dan het conflict managen”, zegt Stern. Het enige vredesplan waar Netanyahu aandacht aan schonk, was dat van de vorige Amerikaanse regering-Trump, waarin aan vrijwel alle Israëlische wensen zou worden voldaan. Hoewel Netanyahu zijn herhaaldelijke dreiging met annexatie van de Westelijke Jordaanoever niet doorzette, ging de bouw van illegale Israëlische nederzettingen in Palestijns gebied tijdens zijn regeerperiode gewoon door. Een eigen staat voor de Palestijnen lijkt verder weg dan ooit.

Eigen politiek gewin

In het binnenland heeft Netanyahu bijgedragen aan economische stabiliteit en sociale verdeeldheid. Arabische Joden tegenover Joden uit Oost-Europa, seculieren tegenover gelovigen, links tegenover rechts. „Hij heeft de scheidslijnen in de maatschappij niet uitgevonden”, zegt Pfeffer, „maar hij heeft ze gebruikt voor zijn eigen politieke gewin.”

Toen hij werd aangeklaagd in drie corruptiezaken, vond Netanyahu dat geen reden om op te stappen, zoals andere leiders deden in vergelijkbare gevallen. Integendeel, hij groef zich steeds verder in en nam zijn aanhang daarin mee. Polariseren werd zijn belangrijkste wapen. Wie kritiek leverde, was al snel een ‘linkse verrader’. Dat gold evengoed voor mensen die door Netanyahu zelf benoemd waren en niet bepaald als links bekend stonden. „Het was alleen nog maar vóór of tégen Bibi”, zegt Pfeffer.

Aan de macht blijven, en daarmee uit de gevangenis, werd een doel op zichzelf waarvoor alles moest wijken

Lees ook dit profiel van Naftali Bennett: Rechtse kolonistenleider die poseert als verbroederaar

Met voortdurende beschuldigingen en complottheorieën aan het adres van media en justitie ondermijnde Netanyahu het vertrouwen in de democratische instellingen. Zijn kiezers overtuigde hij ervan dat de corruptiezaken tegen hem gebaseerd waren op leugens en dat het hele rechtssysteem uit was op zijn ondergang. Aan de macht blijven, en daarmee ook uit de gevangenis, werd een doel op zichzelf waarvoor alles moest wijken. De premier verschafte ruimte aan extreem-rechtse partijtjes die hem politiek zouden kunnen helpen, maakte coalitie-afspraken om ze vervolgens te schenden en probeerde op alle mogelijke manieren druk uit te oefenen op medepolitici.

Zelfs nu er een coalitie van iedereen-behalve-Netanyahu is aangetreden, is Netanyahu niet uitgespeeld. Hij gaat de oppositie in, en zal daar het offensief tegen zijn tegenstanders voortzetten. Of de nieuwe regering standhoudt of niet, er is sowieso iets veranderd: mensen hebben gezien dat mogelijk is wat een groot deel van de Israëlische bevolking zich niet kon voorstellen, laat staan herinneren: een regering zonder Bibi.