Vaak wordt gesteld dat Russische verkiezingen niet eerlijk zijn en de uitslag bij voorbaat vastligt. Toch zal er bij de stembusgang, van vrijdag tot en met zondag, geen stortvloed aan beelden te zien zijn van vervalste biljetten die in stembussen worden gepropt – al is het zeker in kleinere provinciesteden niet uitgesloten. Hoe zorgt het Kremlin er dan voor dat Poetin als winnaar uit de bus komt?
De Russische verkiezingen worden niet „vanaf dag één” gemanipuleerd, zegt de Amerikaanse onderzoeker Cole Harvey, maar „vanaf dag min driehonderd”. Hij onderzoekt verkiezingsmanipulatie door autoritaire regimes bij Oklahoma State University. De omstandigheden voor onvrije verkiezingen zijn al lang voor de stembusgang gecreëerd.
Het begint bij het beperken en controleren van de media en het internet, al 25 jaar een goed gebruik onder Poetin. Daardoor kunnen corruptie en misstanden bij de overheid niet breed in de samenleving worden besproken. Zo zorgt het Kremlin ervoor dat een vrij debat over de politieke oplossingen van maatschappelijke problemen is uitgesloten.
onderzoeker Oklahoma State UniversityCole Harvey De Russische verkiezingen zijn niet vanaf dag één gemanipuleerd, maar vanaf dag min driehonderd
Dit debat staat onder minutieus toezicht. De Russische militaire censuur richt zich rechtstreeks op burgers en verbiedt iedere kritiek op onder meer de strijdkrachten op sociale media. Zo kreeg een 72-jarige vrouw uit de aan Oekraïne grenzende regio Rostov in januari een celstraf van 5,5 jaar voor het bekritiseren van de oorlog in Oekraïne op haar profiel op VKontakte, het Russische Facebook.
Verder voorbereidend werk in het sturen van de verkiezingen zit hem in strenge regels over wie zich verkiesbaar mag stellen. De oppositiepoliticus Aleksej Navalny kon bijvoorbeeld meermaals niet meedoen omdat hij veroordeeld werd bij politiek gemotiveerde schijnprocessen. Vorige maand kwam hij onder zeer verdachte omstandigheden om in een Siberisch strafkamp.
Afgekeurde kandidaten
Minder rigoureuze manieren van uitsluiting zijn er ook. Kandidaten moeten handtekeningen indienen van burgers die hen steunen om mee te mogen doen. De pro-vredeskandidaat Jekaterina Doentsova struikelde over de eerste horde van dat proces: het verzamelen van vijfhonderd handtekeningen. De Kiescommissie zei honderd fouten te hebben geconstateerd. Oppositiekandidaat Boris Nadezjdin tuimelde bij de tweede horde: het verzamelen van honderdduizend handtekeningen. Hij mocht er 105.000 voorleggen. Meer dan negenduizend werden afgekeurd, meer dan de maximale foutmarge van 5 procent. Poetin moest 300.000 handtekeningen ophalen. In zijn papieren werden slechts 91 onjuistheden aangetroffen.
Lees ook Russen staan in de rij voor kritische presidentskandidaat Boris Nadezjdin: ‘Dit is de enige manier om ‘nee’ te zeggen tegen de oorlog’
Het resultaat is dat alleen een door de autoriteiten geselecteerd clubje kandidaten verkiesbaar is. In dit geval Nikolaj Charitonov (75) namens de Communistische Partij (KPRF), naast wie Poetin (71) jong en energiek lijkt. Ultranationalist Leonid Sloetski (56, LDPR) naast wie Poetin als gematigd afsteekt. En zakenman Vladislav Davankov (40, Nieuwe Mensen), met wiens geringe ervaring die van Poetin glansrijk contrasteert.
Overigens liet Poetin in 2021 een grondwetswijziging doorvoeren om te zorgen dat hij überhaupt nog verkiesbaar kan zijn; volgens de grondwet mocht een president maximaal twee termijnen dienen.
Een hoge opkomst is van groot belang voor de overtuigingskracht van de uitslag. Jongeren worden naar de kieslokalen gelokt met een campagne die is opgehangen aan de populaire en gewelddadige serie Slovo Patsana (‘Het woord van een jongen’), die het ruige straatbendeleven van post-Sovjet jaren negentig portretteert. Met slang uit die serie zingt een stem „Kom, wees een jongen, kies, stem, blijf geen buitenstaander” en „Kiezen doe je alleen maar zelf, verantwoording voor je keuze leg je zelf af”.
Pamflet met steminstructies
In Rusland is sprake van stemdwang. Deels impliciet (het is duidelijk wat je geacht wordt te stemmen) en deels expliciet: via het werk. Vorige week kregen de vijfduizend werknemers van de Aardgasverwerkingsfabriek van Astrachan bijvoorbeeld een pamflet met steminstructies. Ze moeten op hun telefoon op een link klikken als ze bij de stembus staan, als bewijs dat ze stemmen. Volgens een onderzoek uit 2011 gelooft 33 procent van de Russen dat hun werkgever in staat is in te zien op wie zij hebben gestemd. Zelfs als het stemgeheim niet werkelijk wordt verbroken, beïnvloedt de veronderstelling dat dit wel zo is de verkiezingen.
Een klassieke methode om toe te zien op de betrouwbaarheid van verkiezingen is observering door onafhankelijke waarnemers. In Rusland is de organisatie Golos (Stem) sinds 2000 de belangrijkste onafhankelijke verkiezingswaakhond. In 2023 werd de organisatie ontbonden en directeur Grigori Melkonjants opgesloten.
Lees ook Zelfs Poetin-aanhangers zien geen urgente reden om zich naar een stemhokje te begeven
Waarnemers van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) zijn niet uitgenodigd. Rusland verdedigt dat door te stellen dat de verkiezingen „hoogst transparant” zijn, en er duizend internationale waarnemers zijn uit honderd landen. Eén van de delegaties zal bestaan uit drie afgevaardigden van de Duitse radicaal-rechtse AfD. Zij zitten in het deelstaatparlement van Beieren. De reis kwam hen op kritiek te staan van de partijtop in Berlijn, die zegt het waarnemerschap in dit geval te hebben afgeraden.
Digitaal stemmen
Het werk van de waarnemers die er wel zijn wordt bemoeilijkt doordat de presidentsverkiezingen dit jaar voor het eerst drie dagen duren, zegt Harvey. „Bij meerdaags stemmen is het veel lastiger om voldoende vrijwilligers te mobiliseren om het hele proces te observeren.”
Een ander belangrijk besluit is dat het digitale stemmen dit jaar is uitgebreid. In 29 regio’s kan door zo’n 38 miljoen kiezers (meer dan een derde van de stemgerechtigden) digitaal worden gestemd. Door critici is het digitale stemmen ook wel de ‘black box’ genoemd – niet-transparant. Harvey: „Er is echt geen manier om te weten of de stemmen in dit systeem nauwkeurig worden geteld.”
Een delegatie van waarnemers zal bestaan uit drie afgevaardigden van de Duitse radicaal-rechtse AfD
Het digitale stemmen maakt ook zogeheten ‘forensisch onderzoek’ naar Russische verkiezingsuitslagen onmogelijk. Bij forensische verkiezingsanalyse worden de uitslagen op statistisch niveau onderzocht. De opkomstspercentages van de Russische Doemaverkiezingen in september 2021 waren bijvoorbeeld „verdacht regelmatig”. De percentages eindigden vaker dan willekeurig zou kunnen ontstaan, op een 0 of een 5 – een indicatie van fraude.
Harvey gebruikte dit systeem door de uitslagen uit 2021 op regionaal niveau met elkaar te vergelijken. De verwachting is dat het precieze aantal stemmen voor een bepaalde partij bij een eerlijke verkiezing evenveel kans heeft om op een 0 te eindigen als op een 9, namelijk 10 procent. „En dat zagen we ook in Moskou”, zegt Harvey.
In de hoofdstad komt verkiezingsfraude volgens de expert minder vaak voor, omdat er gewoonlijk veel waarnemers zijn. Maar in de Noord-Kaukasische deelrepubliek Dagestan, bijvoorbeeld, waren de uitslagen in bijna 20 procent van de gevallen een rond getal, eindigend op 0. „Dan lijkt het erop dat daar fraude heeft plaatsgevonden.”
Lees ook Waarom dictators zo dol zijn op verkiezingen
Bij het digitale stemmen worden de stemmen niet langer regionaal gedifferentieerd, waardoor dit soort onderscheid ook niet meer te maken valt.
Toch betekent het manipuleren van de verkiezingen niet dat president Vladimir Poetin geen populariteit geniet. Waarschijnlijk wint Poetin de stembusgang echt, zij het met minder stemmen dan de uitslag zal tonen. „Er is nu eenmaal geen goed alternatief voor Poetin, en er is geen media-omgeving waarin hij tegenstand krijgt. Zijn populariteit is echt, maar ook zwaar geconstrueerd”, zegt Harvey.
De Russische oppositie, onder wie Joelia Navalnaja en Michaïl Chodorkovsky, voert campagne in het Westen om de uitslag van de verkiezingen niet te erkennen. „Poetin is geen politicus, hij is een gangster”, schreef Navalnaja deze week in The Washington Post. Zij betoogt dat status belangrijk is voor maffiabazen, en het niet erkennen van die status is dus een gepaste straf.
Lees ook Joelia Navalnaja belooft werk van haar man voort te zetten: ‘Poetin wilde met hem ook onze hoop vermoorden’
Nu er geen werkelijke oppositiekandidaat op het stembiljet staat, worstelt de oppositie met de vraag hoe hun onvrede te laten merken. Vlak voor zijn dood zou Navalny nog intructies hebben gegeven voor een mogelijke proteststem. „Het slimste om te doen lijkt mij om op iedereen te stemmen die niet Poetin is”, leest zijn woordvoerder Kira Jarmysj de instructie voor in een YouTube-video. Al erkent Jarmysj dat het geen effect zal hebben op de uitslag. Het echte kenbaar maken van de voorkeur zal zijn in de aanwezigheid bij het stembureau, op zondag 17 maart, precies om 12.00 uur ’s middags.
Al deze kritiek roept de vraag op: mag dit ritueel nog wel de naam verkiezingen dragen? De Britse historicus Timothy Garton Ash zet het woord tussen aanhalingstekens in de Britse krant The Guardian. Poetin-critici en onafhankelijke Russische media spreken van een ‘schijnverkiezing’ of ‘zogenaamde verkiezingen’. Voor de wetenschap is het duidelijk, stelt Harvey. „We noemen ze gewoon onvrij. Deze verkiezingen zijn onvrij en oneerlijk.”
Correctie (15 maart 2024): in een eerdere versie van dit artikel Stond de naam van Vladislav Davankov verkeerd gespeld als Davinkov. Dat is hierboven aangepast.
