Wie is er bang voor TikTok? Hoe een dansjes-app een geopolitieke machtsfactor werd

Stel je voor dat in de jaren zestig, midden in de Koude Oorlog, de Sovjet-Unie voor de hele westerse wereld televisieprogrammering mocht verzorgen. Zo ongeveer is de situatie waarin de wereld nu verkeert door de enorme populariteit van de video-app TikTok, eigendom van een Chinees bedrijf. Dat althans betoogde onlangs de Amerikaanse technologie-ethicus Tristan Harris, directeur van de denktank Center for Humane Technology en „het geweten van Silicon Valley”, volgens het tijdschrift The Atlantic.

Het is zelfs nog erger, volgens Harris. Want je moet je voorstellen dat de communistische Sovjet-Unie, in dat fantasie-scenario van de Koude Oorlog, ook nog eens de beschikking had over kunstmatige intelligentie. Daarmee kon ze dan haar propaganda perfect afstemmen op ieder individueel tv-toestel in de westerse wereld. Net zoals TikTok, met zijn Chinese moederbedrijf, nu de eindeloze stroom filmpjes die elke gebruiker te zien krijgt perfect afstemt op die individuele gebruiker.

TikTok is in vier jaar uitgegroeid tot de op een na populairste sociale-media-app (na YouTube) onder Amerikaanse jongeren. Twintigers gebruiken de app ook steeds meer, en niet alleen maar voor amusement. Een kwart van de Amerikanen tussen de achttien en dertig jaar zegt regelmatig zijn nieuws van TikTok te halen.

In Nederland heeft het platform met de ultrakorte, verticale filmpjes naar schatting zo’n 3,5 miljoen gebruikers. Van de Nederlandse jongeren tussen de 15 en 19 jaar zit 42 procent dagelijks op TikTok, volgens een peiling begin dit jaar.

Maar terwijl de app bij jonge mensen in een groot deel van de wereld geliefd is, zien critici, onder wie ook politici, er een ernstige bedreiging in. Allereerst een bedreiging voor de privacy van zijn gebruikers, omdat TikTok zoveel persoonlijke gegevens over hen verzamelt. En het is goed voorstelbaar dat die gegevens in handen vallen van de Chinese overheid, ook al is het Chinese moederbedrijf ByteDance geen staatsbedrijf.

TikTok heeft de hegemonie van de Amerikaanse Big Tech bedrijven doorbroken

Daarnaast zou TikTok ook een bedreiging zijn van de nationale veiligheid – om dezelfde reden, maar ook omdat China via TikTok de informatievoorziening, mentaliteit en cultuur van een hele generatie zou kunnen beïnvloeden. En ten slotte wordt TikTok in de Verenigde Staten ook nog eens beschouwd als een economische bedreiging. Want voor het eerst is het een groot, niet-Amerikaans techbedrijf gelukt om de hegemonie van de Amerikaanse Big Tech-reuzen als Meta (moederbedrijf van Facebook en Instagram) en Google (moederbedrijf van YouTube) te doorbreken.

TikTok werd aanvankelijk gezien als een onschuldige kinder-app voor leuke dansjes en liedjes, maar is nu de inzet geworden van een geopolitieke krachtmeting op internet, waarbij de grootmachten en rivalen China en de Verenigde Staten wantrouwend tegenover elkaar staan. Dat wantrouwen wordt aan de Amerikaanse kant nog versterkt door het feit dat TikTok in China niet gedownload kan worden. Het Chinese moederbedrijf heeft voor de thuismarkt namelijk een andere, opgeschoonde versie van TikTok, Douyin geheten.

Lees ook: Waar blijft de Europese TikTok?

China is ervan doordrongen, volgens technologie-ethicus Harris, dat sociale media verslavend en dus schadelijk kunnen zijn, opium voor het volk. Kinderen onder de veertien jaar mogen daarom niet langer dan veertig minuten achter elkaar op sociale media, en na tien uur ’s avonds helemaal niet meer. Bovendien verschillen de filmpjes die gebruikers van Douyin voorgeschoteld krijgen wezenlijk van het soort video’s waarmee de gebruikers van TikTok verleid worden om te blijven scrollen.

De algoritmes van TikTok geven voorrang aan luchtige clips die een oppervlakkige, commerciële cultuur van influencers, consumentisme en ijdelheid verspreiden, aldus Harris. Terwijl de zuster-app voor China zijn jonge gebruikers vooral filmpjes presenteert die educatief zijn, over geschiedenis of scheikundeproefjes gaan, museumbezoek bevorderen en patriottisme.

Spinazie of opium

„Het is alsof ze hun eigen bevolking spinazie voeren, terwijl ze rest van de wereld opium leveren”, stelde Harris de kwestie onlangs in een podcast op scherp. Geen wonder, vindt hij, dat Amerikaanse kinderen als favoriete beroep influencer noemen, terwijl Chinese kinderen zeggen later astronaut of wetenschapper te willen worden.

De kritiek op TikTok is niet nieuw. In 2020 probeerde toenmalig president Trump al om TikTok in de Verenigde Staten te verbieden, dan wel te laten overnemen door Microsoft, Oracle, Walmart of een ander „heel Amerikaans bedrijf”, zoals hij het noemde. Er kwam niets van terecht. Maar verschillende deelstaten en het Amerikaanse leger hebben het gebruik van TikTok op werktelefoons verboden – wat militairen er niet van weerhoudt om de app wél op hun eigen apparaten te gebruiken.

TikTok verzekert dat het geen data van Amerikaanse gebruikers doorspeelt naar China, en belooft datacentra in de VS te gaan gebruiken. Maar de roep om een verbod op TikTok is toch weer opgelaaid. De FBI waarschuwt dat de app voor spionagedoeleinden misbruikt kan worden.

In de Verenigde Staten pleit onder meer de Republikeinse senator Marco Rubio voor een verbod. „We moeten deze potentiële spionage-software verbieden voor het te laat is.” In het Huis van Afgevaardigden hebben Republikeinen daartoe een wetsvoorstel ingediend.

In Nederland riep Tweede-Kamerlid Don Ceder van de Christen Unie vorige maand op tot aanpassing of een verbod van TikTok. Internetondernemer Alexander Klöpping pleit voor een verbod in de hele Europese Unie. In de talkshow Jinek waarschuwde Klöpping uitgebreid voor de risico’s die aan de app zouden kleven. „We moeten er maar op vertrouwen dat de Chinezen hun geopolitieke touwtjes niet zó gaan gebruiken, dat er in Nederland een bepaald belang is of een politicus die ze naar voren willen schuiven.”

Lees ook: Kinderen zitten graag op TikTok. Maar hoe veilig is het daar?

Rogier Creemers, docent recht en beleid van China aan de Universiteit Leiden, heeft begrip voor de zorgen over TikTok. „Het schrikscenario is dat een hoog iemand in Beijing tegen ByteDance zegt: ‘we willen dat jullie bij TikTok deze content, die voordelig is voor onze belangen, voorrang geven en dat wat tegen onze belangen in gaat minder prioriteit krijgt’. Het enige wat China dan doet is bepaalde informatie die toch al op TikTok staat anders rangschikken, op een manier die van buiten compleet onzichtbaar is. Maar het kan wél een aanzienlijke invloed hebben op de publieke opinie. In de Verenigde Staten heerst daar heel veel angst over.”

Maar de risico’s van TikTok moeten niet overdreven worden, waarschuwt Graham Webster, die aan de Stanford Universiteit in Californië een onderzoeksproject leidt over de geopolitieke macht van China’s digitale economie. „Het risico dat persoonlijke data terecht komen bij de Chinese regering is reëel. Maar het moet mogelijk zijn dat probleem onder controle te krijgen als TikTok al zijn data opslaat in de VS en controle van zijn werkwijze accepteert.”

Het risico dat TikTok de opvattingen van mensen kan manipuleren wordt volgens Webster overdreven. „Zulke manipulatie is moeilijk, en de pogingen van de Chinese regering daartoe zijn tot nog toe amateuristisch en niet effectief. In de toekomst kan het een grotere bedreiging worden. Maar het idee dat TikTok ‘opium’ is, vergeleken met de ‘spinazie’ van de zuster-app voor China, is belachelijk. Het Chinese Douyin is inderdaad heel anders dan TikTok, maar vooral omdat de Chinese overheid streng censureert en Douyin zich aan de Chinese wet moet houden.”

Webster twijfelt er niet aan dat de kritiek op TikTok de komende jaren zal aanhouden, „al was het maar omdat enkele ambitieuze Republikeinen die president willen worden er een groot punt van maken”. Maar pleiten voor een verbod van de populaire app heeft ook politieke risico’s – want daarmee zullen politici zich niet geliefd maken bij de vele miljoenen fervente TikTok-gebruikers, die ook kiezers of toekomstige kiezers zijn.

„Landen zouden wettelijke regels moeten hebben om persoonlijke data te beschermen – en die regulering zou niet alleen voor TikTok moeten gelden, maar voor álle sociale-mediabedrijven. Als een bedrijf de regels niet naleeft, en in Europa bijvoorbeeld de databeschermingswet AVG overtreedt, dan zou het bestraft moeten worden en in het uiterste geval verboden.”

Inlichtingendienst

Als je het hebt over misbruik van persoonlijke data moet je verder kijken dan TikTok, vindt Webster. Dan moet je ook Amerikaanse bedrijven als Facebook onder de loep nemen. Want de problemen zijn veel breder dan alleen TikTok.

„In de VS hebben we geen nationale privacy-wet. Allerlei Amerikaanse bedrijven en bedrijven van over de hele wereld maken apps die enorm veel informatie over gebruikers verzamelen en verkopen. De bedreiging daarvan voor de privacy én voor de nationale veiligheid is heel reëel. Want die data, of ze nu verzameld worden door een slechte weer-app of door TikTok, kunnen verkocht worden aan buitenlandse regeringen. Als ik voor een inlichtingendienst werkte zou ik daar zeker gebruik van maken. Dat is een risico waar relatief weinig aandacht voor is.”

Een positief aspect aan de stormachtige groei van TikTok ziet Joanne Gray, docent digitale culturen aan de Universiteit van Sydney. „Vaak wordt gezegd dat de omvang van Big Tech-bedrijven, en de enorme aantallen gebruikers die ze hebben, het voor nieuwkomers ondoenlijk maakt om door te breken. Maar TikTok heeft laten zien dat het toch mogelijk is om in heel korte tijd internationaal een groot marktaandeel op te bouwen.

„Als TikTok wordt verboden hebben we minder concurrentie, minder druk op andere bedrijven om te innoveren, en dat is slecht voor de consumenten. Meer concurrentie kunnen we in deze sector goed gebruiken. Ik zou alleen willen dat de sociale media ook zouden concurreren op kwesties van algemeen belang: wie het veiligste platform heeft, wie het meest verantwoordelijk omgaat met persoonlijke data.”