De situatie was niet langer „beheersbaar”, vond een bewonersgroep uit Horst aan de Maas. De jeugd trok weg uit het Noord-Limburgse dorp, omdat sociale huurwoningen bezet werden door migranten uit Polen, Roemenië en Bulgarije die laagbetaald werk deden, bijvoorbeeld in distributiecentra. Naar verwachting van de provincie Limburg neemt het aantal arbeidsmigranten daar de komende jaren toe.
De bewonerswerkgroep, een samenstelling van bewoners uit verschillende dorpen uit de gemeente Horst aan de Maas, bedacht twee jaar geleden hoe de toestroom van arbeidsmigranten beperkt kon worden. Bedrijven die arbeidsmigranten aantrekken mogen zich in Horst aan de Maas niet meer vestigen, vindt de groep. Ze verzet zich tegen nieuwe vergunningen die worden verleend voor de huisvesting van arbeidsmigranten. En laagbetaald werk in Horst aan de Maas moet worden geautomatiseerd – de vraag naar arbeidsmigranten neemt dan automatisch af. De werkgroep hoopte dat gemeentebestuurders in toekomstig beleid rekening zouden houden met de aanbevelingen.
Eind vorig jaar ging de bewonersgroep in beroep tegen nieuwe huisvesting voor 52 arbeidsmigranten en stelde dat de locatie onveilig, niet duurzaam en ongezond is. Ze hoopt deze zo tegen te houden; de procedure loopt.
Sleutelen aan de economie
Nu gaat het in het hele land over de inperking van arbeidsmigratie. De Staatscommissie Demografische Ontwikkelingen 2050 stelde in een maandag gepubliceerd rapport dat het nieuwe, nog te vormen kabinet in actie moet komen om de bevolkingsgroei in Nederland de komende decennia af te remmen. Deze onafhankelijke commissie werd in 2022 ingesteld om de maatschappelijke gevolgen van onder meer de bevolkingsgroei, vergrijzing en migratie te onderzoeken. Migratie moet worden ingeperkt, concludeerde de commissie. Alleen zo kunnen huizen, zorg, onderwijs, en sociale voorzieningen betaalbaar blijven.
Lees ook ‘Nederland is al een van de kleinste en drukste landen, we kunnen zo niet doorgaan’
Maar kan dat wel? In Den Haag is de teneur al jaren dat grip op migratie moeilijk is. Nederland is lid van de EU, en daarbij hoort nou eenmaal vrij verkeer van personen. Bedrijven hebben arbeidsmigranten nodig, universiteiten willen internationale studenten en op oorlogen en onrust in andere landen heeft het kabinet geen invloed. Zonder migratie, wordt bovendien gedacht, stort de economie in.
Volgens de commissie is er meer mogelijk dan men denkt. „Politiek en ambtelijk wordt in Den Haag snel gedacht aan juridische instrumenten”, zei voorzitter en voormalig topambtenaar Richard van Zwol in NRC. „Wij zeggen: kijk verder dan je juridische neus lang is.” Het economische beleid is, volgens Van Zwol, een belangrijke maatregel waarmee je migratie kunt indammen. Als het Rijk zich focust op een hoogwaardige kenniseconomie met kennismigranten – en banen in de technische sector – wordt laagbetaalde arbeid uit de markt gedrukt, volgens Van Zwol.
Hoe kan dat sleutelen aan de economie om arbeidsmigratie in te perken eruit zien?
Een migrant die zijn baan verliest, raakt vaak ook dakloos. En het aantal dakloze arbeidsmigranten stijgt al
In Nederland werkten in 2022 bijna 1 miljoen arbeidsmigranten, volgens uitzendkoepels NBBU en ABU. Dat was 28 procent meer dan vier jaar eerder. Die groei is ons niet overkomen, zegt Monique Kremer, voorzitter van de Adviesraad Migratie, een belangrijk adviesorgaan van de regering. Jarenlang juichten gemeenten de komst van bedrijven als distributiecentra toe. Veel gemeenten komen daar nu op terug. „Ze hadden er niet over nagedacht dat de arbeidsmigranten die daar werken ook ergens moeten wonen.”
Gemeenten moeten volgens Kremer strengere eisen stellen aan bedrijven die zich daar willen vestigen. Heeft het bedrijf bijvoorbeeld voor huisvesting gezorgd? Investeert het in taalles en een loopbaan voor zijn personeel? „Gemeenten moeten niet investeren in bedrijven die arbeidsmigranten alleen zien als handjes. Zij kunnen daar keuzes in maken.”
De bedrijven die voornamelijk gericht zijn op goedkope arbeid, zoals sommige bedrijven in de vleesverwerkende industrie, vallen dan weg, tenzij ze wel aan die eisen – huisvesting regelen, loopbaanontwikkeling bieden – beginnen te voldoen. De vleesindustrie is jaarlijks goed voor circa 10 miljard euro omzet en er werken zo’n 12.000 mensen; vier op de vijf komen uit het buitenland.
Gemeenten kunnen besluiten geen vergunningen meer te geven voor bijvoorbeeld distributiecentra, zegt hoogleraar economie aan de Universiteit Leiden Olaf van Vliet. Die grond kan dan uitsluitend nog worden gebruikt voor bedrijven die investeren in onderzoek naar technologische innovatie en zo bijdragen aan een hoogwaardige kenniseconomie. Dit gaat ver, erkent Van Vliet, omdat we in Nederland niet gewend zijn om op die manier de economie te sturen. Maar als je arbeidsmigratie wilt inperken, zegt hij, ontkom je er niet aan.
Ingrijpen in de arbeidsmarkt
De overheid is te lang terughoudend geweest als het gaat om ingrijpen in de arbeidsmarkt, zegt Kremer. Dit heeft er onder meer toe geleid dat migranten vaak werken op flexibele contracten en het minimumloon – of minder – betaald krijgen. Veelal werken ze onregelmatige uren en zijn daardoor onzeker over hun inkomen. Bij ziekte dreigt ontslag. „Arbeidsmigranten doen nu nog het werk dat veel Nederlanders niet willen doen”, zegt Kremer.
Door bedrijven te dwingen het werk aantrekkelijker te maken zullen lokale werknemers misschien ook kiezen voor dit type werk en zijn er minder arbeidsmigranten nodig. Door te eisen dat werkgevers vaste contracten geven, hogere lonen betalen en goede arbeidsvoorwaarden hebben, kun je er volgens Kremer voor zorgen dat ook lokale bewoners sneller aan de slag gaan bij een distributiecentrum of vleesverwerkingsbedrijf.
Bovendien zullen bedrijven bij hogere lonen meer investeren in technologie en innovatie, zegt Kremer. Hoe hoger de lonen, hoe meer werkgevers geneigd zijn dat te doen. „Waarom zou je investeren in automatisering als je ook een blik Roemenen kunt opentrekken?”
Indirect wordt zo de vraag naar uitzendbureaus, die arbeidsmigranten naar Nederland halen voor werk en vaak de woning regelen, teruggedrongen. Een migrant die zijn baan verliest, raakt vaak ook dakloos. Nederland telde in 2022 3.000 dakloze arbeidsmigranten. Dat aantal stijgt, volgens Stichting Barka die deze groep helpt. Een toelatingsstelsel moet er vanaf 2026 voor zorgen dat onbetrouwbare uitzendbureaus geweerd worden.
Lees ook De ontslagen arbeidsmigrant belandt in het bos
Ook op fiscaal vlak zijn er maatregelen denkbaar om arbeidsmigratie mee af te remmen. Neem het Westland, zegt Van Vliet, daar werken veel arbeidsmigranten in kassen. Jarenlang kregen tuinbouwbedrijven korting op de belasting die zij voor hun CO2-uitstoot betalen. Zo werden deze bedrijven gestimuleerd door het Rijk. Die korting kun je versneld afbouwen, zegt Van Vliet. Of je laat ze juist meer belasting betalen. Daarmee verhoog je de kosten voor tuinbouwers en kunnen ze minder arbeidsmigranten aannemen.
Het gevolg hiervan is dat sommige tuinbouwbedrijven uit zullen wijken naar het buitenland, bijvoorbeeld naar Polen en Afrika. Dat gebeurde in het verleden ook al bij bloemkwekers, zegt Van Vliet. En dat raakt Nederlanders direct in hun portemonnee. „De prijs van de paprika, komkommer en tomaten zal wel omhoog gaan.”
Het weren van álle arbeidsmigranten is geen goed idee, vinden Van Vliet en Kremer. Nederland heeft buitenlandse vakkrachten ook nodig, bijvoorbeeld in technische vakken of in de zorg. Zoals verpleegkundigen uit India, zegt Kremer. Die zijn technisch goed onderlegd, volgens de hoogleraar, en kunnen hun kennis delen met Nederlandse verpleegkundigen.
Het is volgens Kremer en Van Vliet daarom noodzakelijk om na te denken hoe je de juiste mensen blijft aantrekken. „Nu gaat het altijd over remmen, remmen, remmen”, zegt Kremer. „Maar we mogen blij zijn als de technische verpleegkundige of de installateur hierheen wil komen.”
Lees ook Onderbetaald, bespuugd en zelfs aangerand – de arbeidsmigrant wordt niet gezien als mens
