Wat vindt NRC | De Russen zouden Gorbatsjov dankbaar moeten zijn

De dood van Michail Gorbatsjov, tussen 1985 en 1991 de machtigste man van de Sovjet-Unie, laat opnieuw zien hoezeer het Westen van het Oosten vervreemd is geraakt. Wordt hij in het Westen op handen gedragen als de man die een einde maakte aan de Koude Oorlog, Oost-Europa van het Sovjet-juk bevrijdde en de Duitse hereniging toestond, in het Oosten, en dan vooral in Rusland, wordt zijn naam door velen door het slijk gehaald. In eerste instantie omdat hij het Sovjet-imperium zou hebben verkwanseld, maar ook omdat hij tijdens zijn bewind met geweld nationalistische protesten in onder meer Georgië, Azerbeidzjan en Litouwen de kop indrukte, waarbij tientallen doden vielen.

Zelfs in Oekraïne, dat in 1992 massaal voor onafhankelijkheid stemde, kan Gorbatsjov op weinig populariteit rekenen, ook al heeft hij zich in eigen kring fel uitgelaten tegen de daar door Poetin ontketende oorlog. Dat komt vooral doordat hij in 2014 de annexatie van de Krim toejuichte.

Voor progressieve Russen blijft Gorbatsjov echter de man die hun tijdens zijn bewind hun vrijheid heeft teruggegeven na zeventig jaar communistische dictatuur. Zo kon dankzij de door hem toegestane persvrijheid voor het eerst in het openbaar gesproken worden over de miljoenen slachtoffers van het schrikbewind van Stalin. Dat een organisatie als Memorial, die onderzoek doet naar de slachtoffers van de Stalinterreur, door het repressieve bewind van Poetin verboden is, benadrukt nog eens extra hoe belangrijk de waarden en normen van Gorbatsjovs politiek van glasnost (openheid) voor het historisch bewustzijn van de landen van de voormalige Sovjet-Unie zijn geweest.

Ondanks de omvangrijke kritiek in eigen land zouden veel Russen Gorbatsjov dankbaarheid verschuldigd moeten zijn, hoe rampzalig zijn hervormingen in economisch opzicht vaak ook uitpakten. Tenslotte konden ze na de ineenstorting van de Sovjet-Unie vrij naar het Westen reizen om daar hun geluk te beproeven.

In het Westen zal Gorbatsjov vooral worden herdacht als de man die geleidelijk aan besefte dat het door hem vertegenwoordigde systeem niet deugde. Hij kwam daar achter met voortschrijdend inzicht. Op relatief jonge leeftijd aan de top beland probeerde hij het communisme, waarin hij geloofde, uit het slop te halen door de vastgelopen planeconomie te hervormen. De persvrijheid die daarmee gepaard ging moedigde vervolgens ook de oppositie in de Oost-Europese vazalstaten aan om meer vrijheid te krijgen. Met de val van de Muur in 1989 als gevolg.

Gorbatsjovs charme, waarmee hij conservatieve westerse leiders als de Amerikaanse president Ronald Reagan en de Britse premier Margaret Thatcher kon overtuigen dat met zijn land serieus over kernwapenbeheersing kon worden onderhandeld, droeg veel aan zijn populariteit in het Westen bij. Dat in augustus 1991 zelfs een staatsgreep van haviken uit Gorbatsjovs eigen regering geen kentering in die pro-westerse politiek teweeg kon brengen, is veelzeggend. Ook al moest Gorbatsjovs grootste politieke rivaal Boris Jeltsin hem te hulp schieten.

Dat Gorbatsjov de afgelopen twintig jaar vanaf de zijlijn moest toezien hoe president Poetin zijn erfenis om zeep hielp, zal hij dan ook als een nachtmerrie hebben ervaren. Alsof hij alsnog de Wit-Russische Nobelprijslaureaat Svetlana Aleksijevitsj gelijk moest geven die had gezegd dat Russen niet met vrijheid kunnen omgaan, omdat ze tot 1989 in een strafkamp zaten.