Voor paus Franciscus is hervormingsproces in de kerk ‘alles of niets’

Er hangt een grote donderwolk boven de katholieke kerk. En met elk nieuw misbruikschandaal kleurt die nog wat donkerder. In september kwam de Zwitserse kerk in opspraak, na een rapport over meer dan duizend misbruikgevallen, die vaak waren toegedekt door de heersende zwijgcultuur. En hoewel de feiten al jaren bekend waren, zorgde de tv-serie Godvergeten onlangs ook in Vlaanderen opnieuw voor opschudding. Talrijke slachtoffers vertelden voor het eerst hun aangrijpende verhaal voor de televisiecamera, wat een schokgolf joeg door België, dat nu een nieuwe parlementaire onderzoekscommissie overweegt naar seksueel misbruik in de katholieke kerk.

De geestelijken en leken die deze maand in het Vaticaan de toekomst van de kerk bespreken tijdens de synode, kunnen onmogelijk om dit belangrijke thema heen, zegt theoloog, filosoof en pauskenner Emmanuel Van Lierde. „Het thema staat bij de aanbevelingen en de prioriteiten van de pauselijke commissie voor de bescherming van minderjarigen.”

Letterlijk betekent een synode ‘samen op weg gaan’, een proces dat paus Franciscus duidelijk nieuw leven heeft ingeblazen, merkt de theoloog op. „De paus ziet het synodale proces als geschikt middel tegen al te veel klerikalisme en hiërarchie binnen de kerk, vanuit zijn streven naar een meer open en inclusieve kerk.”

Demonstratie voor gelijke positie van vrouwen in de kerk.

Machtspositie van priesters

Nog tot eind oktober komen daarom in het Vaticaan 464 deelnemers samen. Officieel gaat de synode over gemeenschap vormen, deelname van iedereen en de zending. Tegelijk dringen zich onvermijdelijk ook hete hangijzers op, zoals seksueel misbruik, de machtspositie van priesters, de openstelling van hun ambt voor anderen – zoals gehuwde mannen – en de positie van de vrouw.

„In Duitsland is wat betreft seksueel misbruik de boel ontploft vanaf 2009”, zegt Van Lierde, „en dat zette de geloofwaardigheid van de Duitse kerk zwaar onder druk.” Het werd de inzet van een Duits synodaal proces dat vorig jaar is afgelopen, en dat kan worden beschouwd als een opstapje naar deze grote synode in het Vaticaan. Al stonden velen in Rome en zelfs de paus er sceptisch tegenover.

Niet alleen schuiven in het Vaticaan kardinalen en bisschoppen aan voor onderling overleg, ook leken en experts doen mee. Van de 464 deelnemers zijn er 365 stemgerechtigd, onder wie voor het eerst ook 54 vrouwen. „Een belangrijke stap vooruit”, vindt Van Lierde. Bovendien ziet de synode er ook fysiek heel anders uit. Alle deelnemers zitten nu aan ronde tafels in werkgroepen die ook onderling veranderen. Dat komt al een stuk inclusiever over. „En terwijl vroeger alle bisschoppen op rijen zaten in hun statige soutane [toga], dragen ze nu allemaal gewoon een pak. Geestelijken en leken onder elkaar.”

Lees ook Tien jaar paus Franciscust

Eind deze maand moet deze synode uitmonden in een voorlopige slottekst, waarmee in de lokale kerken weer verder wordt gewerkt. Volgend jaar in oktober is de vervolgsynode. Na afloop krijgt de paus een adviestekst, waarover alle deelnemers dan hebben gestemd. Op basis daarvan moet de kerkleider besluiten nemen. Dat is althans de bedoeling – want na de synode over het Amazonegebied kreeg de paus het overweldigende advies om in verafgelegen gebieden het priesterschap ook open te stellen voor de zogenaamd ‘deugdelijke getrouwde mannen’, de ‘viri probati’. Maar toen legde Franciscus die aanbeveling naast zich neer.

Eenheid bewaren

De paus zet de deur van zijn kerk weliswaar open voor inspraak, „maar een echte democratie zal het ook niet worden”, waarschuwt Van Lierde. „De paus wil geen kerk waarin de meerderheid een drastische beleidswijziging zou opleggen aan een minderheid die daartegen nog sterk protesteert. Zoals getrouwde mannen tot priester wijden, of vrouwen tot diaken. Franciscus laat inspraak toe maar wil tegelijk waken over de eenheid binnen de kerk, en een breuk tussen progressieven en conservatieven vermijden, wat zijn taak is als paus.”

Deelnemers aan de synode luisteren naar de paus.

Van seksueel misbruik en machtsuitoefening, tot de rol van het priesterschap – „Jonge generaties kunnen er niet met hun hoofd bij dat vrouwen in de kerk veroordeeld blijven tot een tweederangsrol”, merkt Van Lierde op – eigenlijk zijn dit veel te veel thema’s voor zo’n synodaal proces. De theoloog heeft daarom het gevoel dat de katholieke kerk afstevent op een nieuw, en derde Vaticaans Concilie. Bij zo’n omvangrijke kerkvergadering wordt de katholieke kerk „up-to-date gebracht”, ook via een herschrijving van de katholieke leer. Het tweede Vaticaans Concilie werd in de jaren zestig beschouwd als een belangrijke modernisering. Zo werd de positie van lokale bisschoppen en van leken binnen de kerk versterkt.

Voor paus Franciscus, besluit theoloog Van Lierde, betekent dit synodale proces „alles of niets”. „Hij blies het synodale proces nieuw leven in, duldt de inspraak van leken en opende de deur voor een mentaliteitswijziging binnen de kerk.” Maar loopt dit fout, dan is dit pontificaat voor een deel mislukt.

„Ik acht het heel goed mogelijk dat de paus aftreedt tussen beide synodes, bijvoorbeeld in de lente van 2024”, zegt Van Lierde. „Als de synode mislukt, maar ook als ze wél succesvol blijkt. Want dan begint zijn opvolger meteen met een vers succes.”

Blijft Franciscus in functie, dan is dat echt tot aan het einde van zijn dagen. De pauselijke agenda zit propvol, tot na het katholieke Heilig Jaar 2025, dat opnieuw miljoenen pelgrims naar Rome zal lokken.