Vluchtende Russen plaatsen EU-lidstaten voor een dilemma

Kort nadat Kremlin-woordvoerder Dmitri Peskov op maandag zei dat er nog geen besluit was genomen over het sluiten van de Russische grenzen, verschenen op sociale media beelden van Russische militairen bij de grens met Georgië. Volgens ooggetuigen zetten ze een wegversperring op bij grensovergang Verchni Lars, waar duizenden Russen dagenlang wachten om aan de mobilisatie te ontkomen. Ook bij de grenzen met Finland, Kazachstan en Mongolië staan al dagen lange files.

De geruchten dat Rusland elk moment de grenzen zal sluiten om de uittocht te stoppen, nemen toe. „Laat ze maar vluchten”, zei de Wit-Russische machthebber Loekasjenko maandag tegen president Poetin in Sotsji. „Goed, 30.000 zijn er al vandoor, misschien 50.000. En als ze waren gebleven? Hadden ze ons dan gesteund?” Volgens de Russische veiligheidsdienst FSB zouden tussen de afkondiging van de mobilisatie, vorige week woensdag, en zaterdagavond al 261.000 Russen het land hebben verlaten.

De vluchtende Russen plaatsen de landen van de Europese Unie voor een dilemma. Zijn ze wel of niet welkom? Het gaat om bescheiden aantallen, want het reizen naar de EU was al zeer beperkt mogelijk voor Russen. Directe vluchten zijn er niet, vliegen gaat via Istanbul of de Armeense hoofdstad Jerevan. Sinds 1 september is het „moeilijker en duurder” voor Russen om een Schengenvisum te bemachtigen. Voor Polen en de Baltische landen is het vrijwel onmogelijk.

De vraag is of Russische deserteurs als vluchtelingen moeten worden beschouwd. Als dat zo is, hebben ze recht op een asielprocedure. Net als bij de discussie over de ‘toeristenvisa’ nemen de Baltische landen en Polen een andere positie in dan de rest van de EU.

Gabrielius Landsbergis, de Litouwse minister van Buitenlandse Zaken, vorige week op Twitter: „Litouwen zal geen asiel verlenen aan diegenen die hun verantwoordelijkheid ontlopen. Russen moeten blijven en vechten. Tegen Poetin.” Zijn Letse collega Edgar Rinkevics was ook duidelijk: „Veel Russen die nu vanwege de mobilisatie Rusland ontvluchten vonden het vermoorden van Oekraïners geen probleem. Het is onjuist om ze als gewetensbezwaarden te beschouwen.”

De Europese lijn is een andere. Een woordvoerder van de Europese Commissie sprak over Russische burgers met „de moed om hun verzet te laten zien tegen wat het regime aan het doen is”. De EU „leeft mee met Russische families die vrezen voor hun zonen, broers en vaders die de dood in worden gestuurd in een zinloze, illegale oorlog”. EU-landen kunnen zelf bepalen wat ze doen, er wordt gewerkt aan gemeenschappelijk beleid.

Duitse bescherming

Duitsland is het meest uitnodigend. Deserteurs die worden bedreigd kunnen rekenen op bescherming in Duitsland, aldus minister van Binnenlandse Zaken Nancy Faeser in de Frankfurter Allgemeine Zeitung. „Iedereen die dapper opstaat tegen het regime van Poetin en daarbij groot gevaar loopt, kan asiel op grond van politieke vervolging aanvragen.” Russen die naar Nederland komen om aan de mobilisatie te ontkomen, worden „zeker niet” teruggestuurd, aldus staatssecretaris Eric van der Burg (Asiel en Migratie, VVD) afgelopen vrijdag.

Zowel voor het weren als toelaten van deserteurs zijn goede argumenten. Voorstanders van het weren zeggen dat de maatschappelijke onvrede in Rusland moet worden aangewakkerd, en dat gebeurt eerder als onwillige dienstplichtigen het land niet kunnen verlaten. Bovendien: als ze wél in dienst gaan, halen ze het moreel van het Russische leger nog verder naar beneden en steunen ze dus eigenlijk Oekraïne. De Baltische landen wijzen vooral op het veiligheidsrisico; mogelijk komen er spionnen of andere ongewenste Russen binnen. De omgang met de grote Russische minderheden zorgt nu soms al voor spanningen.

Het principiële argument voor toelaten is het volgen van het Europese recht en Europese waarden: wie in nood is verdient opvang. Het weren van mensen omdat ze een bepaalde nationaliteit hebben botst met regels en idealen. Meer pragmatisch is de redenering dat elke soldaat die Rusland verlaat niet tegen Oekraïne vecht. De kloof tussen het aantal deserteurs en het aantal potentiële dienstplichtigen doet afbreuk aan dit argument.

Lees ook deze opiniebijdrage: Laat kwetsbare Russen en Wit-Russen wél toe tot de EU

De Britse historicus en journalist Owen Matthews hanteert in een opiniestuk in The Spectator nog een argument om de Russen toe te laten. Een van de meest effectieve gevolgen van de sancties tegen Rusland is de braindrain: het vertrek van duizenden IT’ers en andere hoogopgeleiden. Hij wijst op het succes van de vorige generatie post-Sovjet ballingen, oprichters van Google, Paypal en WhatsApp. Matthews: „Wat Rusland verliest wint het Westen.”

De Russisch-Amerikaanse historicus Sergej Radtsjenko erkent dat hij er niet uit is. Maar, zegt hij, waarschijnlijk zit het Westen Poetin het meeste dwars door het omgekeerde te doen. Als hij de grenzen sluit, moeten wij ze open houden.