Teatr Doc blijft in Rusland kritisch theater maken

Het is op een frisse maandagavond eind april even zoeken naar de ingang van het kleine, onverschrokken Teatr Doc op het terrein van de negentiende-eeuwse, tot zakencentrum omgebouwde ARMA-gasfabriek in het centrum van Moskou. Geen aanplakbiljetten op de uit donkerrode bakstenen opgetrokken pui, zelfs geen naambordje bij de ingang. Alleen het woord ‘Efir’ (Ether) in oplichtende neonletters geeft aan dat er vanavond iets gebeurt.

Dat vrijzinnige, westers georiënteerde en kunstminnende Moskovieten het theater desondanks moeiteloos weten te vinden, blijkt na een afdaling naar de kelderzaal. Op een volgepakte tribune wachten zo’n 150 moderne Moskovieten van alle leeftijden op het begin van de voorstelling. In Sovjet-jaren zou dit publiek misschien doorgegaan zijn voor ‘kosmopolitische intellectuelen’, oftewel vijanden van de Sovjet-staat. Enkele decennia later maakt het label opnieuw opmars in Rusland – en dat is precies het thema van deze avond.

De bezoekers zijn gekomen voor de tragikomedie Hoe wij Jozef Vissarionovitsj begroeven, over Sovjet-dictator Jozef Stalin. Het stuk werd in 2019 geschreven door theaterschrijver Arthur Solomonov, en geregisseerd door de bekroonde Russische regisseur Joeri Moeravitski. De plot is veelzeggend: een Russisch theater werkt aan de opvoering van een gedurfd stuk over Stalin. Alles staat klaar, maar dan komt er ineens een telefoontje van het Kremlin: de president van de Russische Federatie wil komen kijken. „Ik wil zien hoe ze mijn voorganger op de planken brengen”, klinkt het onheilspellend.

moed is niet de kwaliteit die nu in Rusland het belangrijkste is

Het telefoontje leidt tot grote consternatie onder de acteurs. Gegrepen door angst proberen ze het toneelstuk te veranderen in iets waarvan ze hopen dat het de president zal plezieren. Maar gaandeweg smelten de regisseur en Stalin samen tot één angstaanjagende persoon. De boodschap: in ieder mens kan een tiran opstaan wanneer zijn omgeving hem dat toestaat. Of, zoals de website zegt: „Het totalitaire verleden is niet verdwenen. Zij grijpt het heden bij de kladden en is vast van plan om toekomst te worden.”

Publiek bij ‘Hoe wij Jozef Vissarionovitsj begroeven’ in Moskou. Foto Yulia Nevskaya

Het is een even toepasselijke als gedurfde boodschap in het allengs totalitairder Rusland. De Russische invasie in Oekraïne vorig jaar, en de daarmee gepaard gaande censuur en propaganda, heeft de Russische cultuursector diep getroffen. Uit protest tegen de oorlog verlieten vele kunstenaars, muzikanten, balletdansers en acteurs het land of hun positie, of werden domweg ontslagen.

Onder hen Jelena Kovalskaja, artistiek directeur van het prestigieuze Moskouse Meyerhold Centrum, de beroemde acteurs Tsjoelpan Chamatova, die speelde bij het Theater van de Naties, en Anatoli Bely van het Tsjechov theater. Afgelopen weekend ontvluchtte de Siberische acteur Artur Sjoevalov van het Boerjatse staatstheater het land, naar eigen zeggen omdat de autoriteiten hem in een psychiatrische inrichting wilden opsluiten – en bekende praktijk in Rusland om critici het zwijgen op te leggen.

Ondertussen kregen Russische theaters, musea en ander culturele instellingen een duidelijke boodschap: kritiek op Poetins regime of diens ‘speciale operatie’, openlijke of bedekte steun voor Oekraïne worden niet getolereerd. Wie over de schreef gaat, verliest zijn financiering, zijn baan of zijn vrijheid. De sterk van overheidssubsidies afhankelijke Russische theaters stonden voor een dilemma: meewerken of sluiten, of stilletjes doorgaan tot het niet meer kan.

Taboedoorbrekend

Voor dat laatste koos het onafhankelijke toneelgezelschap Teatr Doc. Het in 2002 door Jelena Gremina en Michaïl Oegarov opgerichte theater is een begrip in Moskouse artistiek-liberale kringen. De groep maakte naam met zijn documentaire toneelstijl en zijn taboedoorbrekende onderwerpen. Huiselijk geweld, emancipatie, homoseksualiteit, racisme: de onderwerpen vonden veel weerklank in de moderne Russische hoofdstad.

Ook regime-kritiek werd niet geschuwd. In 2012 bracht Teatr Doc het stuk BerlusPutin over de vriendschap tussen de Italiaanse premier Berlusconi en president Poetin. Enkele jaren later kwam Eén uur en achttien minuten op de planken, gebaseerd op het leven van de in 2009 in gevangenschap gemartelde en gestorven Russische jurist Sergei Magnitsky.

De kritische toon bleef niet onopgemerkt. In 2014 stormde tijdens een filmvertoning over de oorlog in Oekraïne de politie binnen en werden drie acteurs opgepakt. Uiteindelijk werd de thuishaven van het kleine gezelschap, een kelderzaaltje in de Drievijverstraat niet ver van het Moskouse gemeentehuis, op last van de autoriteiten gesloten. Maar de groep weigerde zich te laten intimideren en zette haar kunst op andere locaties voort.

Culturele mobilisatie

Er is steeds moed voor nodig om de autoriteiten te trotseren. Met de ‘gedeeltelijke’ mobilisatie, waarmee president Poetin afgelopen september het land opschudde, ging het laatste restje zekerheid in de cultuursector aan flarden. Om Russen uit te leggen waarom zij hun leven moeten geven aan een onduidelijke oorlog in Oekraïne, bleek alleen een militaire mobilisatie niet voldoende. In november tekende Poetin een oekaze waarmee culturele, wetenschappelijke en educatieve instellingen in Rusland werd opgedragen zich toe te leggen op het uitdragen van ‘traditionele Russische waarden’.

Lees ook: ‘Honderd jaar geleden lagen de straten van Russische steden en dorpen vol met uitgehongerde mensen’

De smaken van deze door Poetin ingevoerde ‘culturele mobilisatie’ zijn voorspelbaar: vaderland en patriottisme, gehoorzaam burgerschap, militaire glorie, religie en het gezin. Afgelopen wintermaanden sneuvelde de ene na de andere toneelopvoering in de Russische theaters, en verlieten tientallen artiesten het land. Zo werd de theaterversie van de beroemde roman Zoeleika opent haar ogen zonder opgaaf van redenen stopgezet, omdat de Tataars-Russische bestseller-auteur Goezel Jachina zes maanden eerder kritiek had geuit op de oorlog.

In een interview met NRC zei Jachina door de gebeurtenissen van het afgelopen jaar de Sovjettijd veel beter te begrijpen.

Stalin-verleden

„Ik ben helemaal geen strijder”, zegt Anton Koekoesjkin na afloop van de voorstelling, nog vol van adrenaline van het succes van de avond. De lange, energieke acteur speelt sinds twee jaar bij Teatr Doc en vertolkt overtuigend de Stalin-figuur. „Dit stuk ging op 26 februari, twee dagen na de afkondiging van de ‘speciale operatie’ in Oekraïne, in première. Natuurlijk waren we bang dat we gesloten zouden worden”, vertelt Koekoesjin, terwijl een medewerker met veel lawaai de stoelen wegruimt in de kleine zaal.

Dat dat nog niet gebeurde, zegt weinig. Een optreden in Jekaterinburg werd in september geannuleerd na klachten van de communistische partij KPRF, twee dagen na het gesprek met NRC half april zal in de Russische stad Tsjeboksary de opvoering eveneens zonder opgaaf van reden worden gestaakt. Maar hoewel de link met het huidige situatie in Rusland niet te missen is, gaat het Stalin-toneelstuk wat Koekoesjkin betreft primair over de gevaren van Ruslands onverwerkte Sovjet-verleden.

Opvoering van ‘Hoe wij Jozef Vissarionovitsj begroeven’, met Anton Koekoesjkin (in uniform) en Aleksandr Kaloegin. Foto Yulia Nevskaya

„Dit toneelstuk gaat niet zozeer over politiek, maar over het effect van totalitarisme op mensen. In ieder mens kan het totalitaire denken postvatten en zeker in een groep. Het is geen specifiek Russisch fenomeen. Kijk naar Frankrijk, naar Duitsland, de Weimarrepubliek. Of lees Schimmen in het Paradijs van Remarque, waarin hij beschrijft hoe de verlichte, welopgevoede Duitsers in staat bleken tot verschrikkelijke dingen.

Dat er parallellen opduiken met de huidige politieke situatie is voor Koekoesjkin onvermijdelijk. „Maar ik wil helemaal niet spreken over de huidige regering. Wij weten allemaal wat de situatie is en daarin moet iedereen zijn keuze maken.” Zelf wil de acteur met zijn gezin in Rusland blijven. „Het is hier in Rusland dat ik wil spreken over het stalinisme, dat ik met al mijn vezels veracht.”

Sluiting

Om dat te kunnen blijven doen, vermijdt Koekoesjkin uitspraken die door de Russische censors kunnen worden uitgelegd als kritiek op het regime of ‘discreditatie’ van het leger. „Als ik tegen u iets zeg over de politieke situatie, dan kan dat leiden tot sluiting van ons theater en dat wil ik niet. Ik heb geen illusie dat kunst de wereld kan veranderden. Voor mij is kunst een manier om gelijkgestemden te vinden, om elkaar te verheffen en samen het leven aan te kunnen. Ik wil dat mensen hier komen om vrij te ademen, al is het maar voor één avond.”

moed is niet de kwaliteit die nu in Rusland het belangrijkste is

‘Vrij ademen’, dat is precies waarvoor het groepje van vijf vrouwen, dat staat na te praten op de podiumvloer, deze avond naar het theater gekomen is. Ze zijn collega’s van elkaar, werkzaam als taalkundigen, en trouwe bezoekers van Teatr Doc. Ze zijn onder de indruk van het schouwspel, dat niet alleen confronterend maar ook ontzettend grappig was.

Ook de vrouwen zijn op hun hoede. Enkel op voorwaarde van anonimiteit wil een van hen, een knappe vrouw van rond de vijftig met een zorgelijke trek rond haar roodgestifte mond, iets kwijt. „U zegt dat wij moedig zijn, maar moed is niet de kwaliteit die nu in Rusland het belangrijkste is. Om te leren hoe wij vandaag moeten leven, moeten wij in de spiegel van het verleden kijken.”