Zelden zal een diepvries vol ingevroren melk zulke uiteenlopende emoties hebben opgeroepen als in Melk. Zowel bij de hoofdpersoon als bij de kijker. Melk is het regiedebuut van de 37-jarige Stefanie Kolk. De film volgt Robin (Frieda Barnhard) die, nadat haar kind doodgeboren is, vastberaden is: ze wil de melk die ze aanmaakt doneren aan iemand met een baby die zelf geen moedermelk kan produceren.
Omdat ze niet voldoet aan de eisen, kan Robin niet doneren via de officiële kanalen. Terwijl haar vriezer steeds voller wordt, zoekt ze naar een manier om haar moedermelk een „thuis” te geven. Kolks kale en bij moment absurd aandoende rouwdrama werd afgelopen zomer geselecteerd voor een bijprogramma van het prestigieuze filmfestival van Venetië.
Het initiële idee voor de film ontstond toen Kolk zelf de borstvoeding voor haar eerste kind begon af te bouwen tijdens een werktrip naar Londen. Ze had een jaar lang borstvoeding gegeven. „Ik kreeg een soort rouwgevoel en zat tussen afspraken door te googlen hoe ik het weer op gang kon krijgen.” Ze besefte dat er een filmscenario in dat gevoel zat omdat ze niet kon uitleggen wat haar zo raakte. Het afbouwen was een eigen keuze. „Een film is voor mij geslaagd als je de bioscoop uitloopt met een heel specifiek gevoel, maar je kan het niet in woorden vatten.”
Kolk moest ook denken aan haar zus, die jaren eerder een kind verloor in een laat stadium van haar zwangerschap. Al benadrukt ze dat Melk geen verfilming is van de ervaringen van haar zus.
Dieren
Wat Kolk ook fascineert aan zwangerschappen is dat veel mensen zich „dierlijk” voelen. „Ze voelen zich lichamelijk verbonden met een kind dat ze nog nooit hebben ontmoet, of – zoals ikzelf – paniek bij het afbouwen van hun melkproductie.” Kolk is zelf opgeleid tot microbioloog en ging pas daarna regie studeren. „In het ouderwetse wetenschappelijke beeld van dieren wordt alleen naar hun gedrag gekeken, dat niet verklaard kan worden vanuit een binnenwereld – alsof alles instinctief is. Mensen zouden hier boven of buiten staan. Tenzij ze hun menselijkheid verliezen en zich plots ‘beestachtig’ gedragen. Ik zie dit beeld ook terug in de Europese arthousefilm van de vorige eeuw, bijvoorbeeld bij Michael Haneke. Maar het besef groeit dat zowel op gruwelijke als liefdevolle momenten mensen niet méér of minder dier zijn dan anders. En dat dieren niet ‘beestachtig’ zijn.”
Kolk wijst erop dat andere dieren bijvoorbeeld ook verbinding voelen met elkaar of rouw ervaren. „Wij staren ons, zoals Frans de Waal zei, erg blind op taal. Als je mensen observeert en niet luistert naar wat ze zeggen, zie je soms dat aanrakingen meer over onderlinge verhoudingen vertellen dan de woorden die worden uitgesproken.”
De non-verbale manier waarop mensen elkaar troosten, liefde of vertrouwen geven, komt terug in Melk. Er wordt weinig gepraat. Robin sluit zich aan bij een wandelclub met rouwende personen waarin spreken verboden is. Ook in de relatie tussen Robin en haar partner Jonas wordt veel non-verbaal gecommuniceerd. Maar dat er zo weinig wordt gepraat komt eveneens omdat Robins omgeving niet goed weet wat ze met haar ‘missie’ aan moeten. Ook de kijker zal zich mogelijk af en toe afvragen: is dit gezond? Kolk: „Veel mensen hebben een idee van hoe een rouwende moeder eruit moet zien, liefst een soort huilende maagd Maria. Ik wilde kijkers daarop laten reflecteren, zonder hen te sturen.”
Haar hoofdpersonage is geïnspireerd door gesprekken die Kolk had met vrouwen die een kind verloren tijdens de zwangerschap. Zeker niet iedereen wilde net als Robin melk doneren, benadrukt ze. „Maar er was iemand die me vertelde dat ze het idee dat haar lichaam het voor niets aanmaakte ondraaglijk vond, dat raakte mij heel erg.”
Robins kalme volharding om haar melk te doneren is ook gevormd door het werk van Hayao Miyazaki, die Kolk enorm bewondert. „Hij heeft vaak vrouwelijke personages met heel weinig innerlijk conflict, die helder weten wat ze moeten doen en daar volledig voor gaan. Terwijl de buitenwereld het heel eng vindt, denk aan Chihiro die niet bang is voor de gemaskerde demon in Spirited Away.”
Realistische tepels
Moedermelk wordt niet vaak in beeld gebracht in films en als je het ziet is het vaak in een komische context. Op de set van Melk werd het enorm serieus genomen. „De persoon die verantwoordelijk was voor de melk had zelf lang borstvoeding gegeven en experimenteerde uitgebreid met hoe Robins moedermelk in de film – gemaakt van plantaardige melk met vet en kleurstoffen – eruitzag, zowel vers als ingevroren.” Het eindresultaat is opmerkelijk realistisch, de eerste melk die ze kolft is bijvoorbeeld dik en geel, zoals echt colostrum, pas later wordt zij wit.
Maar er ging ook enorm veel aandacht naar het post-partumlichaam, vertelt Kolk. „Onze special make-up artist Rolf te Booij had afdrukken gemaakt van het lichaam van een vriendin van mij die net bevallen was en daar protheses van gemaakt die als een handschoen aansloten op het lichaam van Frieda. Hij zorgde dat je er een kolfapparaat op kon aansluiten en kleurde, met die vriendin ernaast, met de hand één op één haar tepels in.”
Kolk wilde het „niet mooier maken dan het is, maar ook niet lelijker”. Ondanks dat het niet de bedoeling was een statement te maken, kreeg ze een „explosie van reacties” op haar beelden. „En die waren zeer uiteenlopend. Een klasgenoot van begin dertig vond het bijvoorbeeld geweldig dat ik hem confronteerde met hoe vies hij het vond om hiernaar te kijken. Hij zag het als een soort bodyhorror. Andere mensen kwamen me na afloop vertellen ‘hoe goed en feministisch’ ze het vonden’.”
Sabeth Snijders
