Prijsplafond Russische olie; economische oorlog tegen Rusland gaat explosieve fase in

In de economische oorlog die het Westen tegen Rusland voert sinds diens invasie van Oekraïne begint komende maandag een nieuw, potentieel explosief hoofdstuk. Enkele van de zwaarste sancties die Europa eerder heeft aangekondigd, treden dan in werking. Het is hoog spel, menen sommige analisten. Er zijn grote zorgen over een verdere ontwrichting van de energiemarkten die de maatregelen zouden kunnen uitlokken. Tegelijk zijn er twijfels of de sancties Rusland wel echt pijn doen. Zeven vragen over de maatregelen.

1 Welke sancties worden precies van kracht?

De meest vergaande zijn een Europees verbod op het importeren van Russische olie en het verzekeren van olietransporten via zee. Die laatste maatregel treft ook andere, niet-westerse landen, die de sancties soms helemaal niet steunen, zoals China en India. Vrijwel alle verzekeringen (95 procent) voor olietransporten per schip worden in de EU en het Verenigd Koninkrijk afgesloten. Zonder verzekering kun je in principe niet varen.

Om het effect van die sanctie te verzachten, bedachten de Verenigde Staten, huiverig voor grote prijsschokken, een list: verzekeren zou nog wel mogelijk blijven als de olie onder een vooraf afgesproken prijs verkocht zou worden. Zo wordt de oorlogskas van Rusland geraakt, maar blijft transport mogelijk van Russische olie naar andere, niet-westerse landen. Ook dat ‘prijsplafond’ moet maandag in werking treden. Vrijdag werd de EU het na lang onderhandelen eens over een plafond van 60 euro per vat, waarbij is afgesproken regelmatig te controleren of het plafond nog genoeg onder de marktprijs voor Russische olie ligt.

Oliehandelaren en rederijen die de sancties overtreden, riskeren hoge boetes en strafrechtelijke vervolging. De sancties zijn op papier de zwaarste die de EU tot nu toe trof. Olie is de levensader van de Russische economie, belangrijker nog dan gas (dat Europa op termijn ook niet meer wil importeren). Dagelijks verdient Rusland aan de export van olie en olieproducten zoals diesel nu zo’n 560 miljoen dollar.

2 Wat hoopt het Westen hiermee te bereiken?

Europa wil Rusland beroven van cruciale inkomsten waarmee het zijn oorlogskas spekt, om zo het Kremlin te dwingen het geweld in Oekraïne te staken. De Europese Commissie denkt dat de sancties een „significante” impact hebben op de Russische financiën. Europese landen waren jarenlang de grootste klanten van Rusland. In 2021 kochten ze gezamenlijk voor 71 miljard euro aan Russische olieproducten (ruwe olie en diesel), wat neerkomt op circa 15 procent van de totale waarde van alle export van Rusland.

Lees ook: Europa zoekt koortsachtig naar een manier om de energiecrisis te bedwingen. Dit zijn de oplossingen waar de EU aan denkt

3 Zijn er nog meer uitzonderingen op het verbod?

Zoals altijd. Het importverbod betreft alleen Russische olie die via de zee hierheen komt. Dat gaat om zo’n 2,5 miljoen vaten per dag. Russische olie die via pijpleidingen hierheen komt, nog eens dagelijks zo’n 750.000 vaten, is uitgezonderd, mede omdat Hongarije hierop heeft aangedrongen. Hongarije heeft geen toegang tot de zee en kan dus niet zo gemakkelijk aan vervangende olie komen, zegt het.

Het prijsplafond geldt daarnaast niet voor álle landen die de sancties willen invoeren. G7-lid Japan mag nog steeds 170.000 vaten Russische olie per dag kopen die wordt gewonnen in Ruslands verre oosten. Japan is verstoken van eigen energiebronnen en is afhankelijk van import. Ten slotte mogen schepen met Russische olie die voor 5 december vertrokken zijn, nog tot eind januari aanmeren in Europese havens.

4 Gaan de maatregelen Rusland pijn doen?

Vooruitlopend op het importverbod zijn Europese handelaren de afgelopen maanden al deels gestopt met Russische olie kopen. Maar dat ‘gat’ heeft Rusland vrij gemakkelijk weten te dichten met nieuwe Aziatische kopers, China en India vooral. Turkije heeft zich ook gemeld. Die kopers hebben Rusland het mes op de keel gezet, en een flink lagere prijs bedongen. Maar naar verluidt ligt die nog steeds ruim hoger dan de kostprijs, en zelfs rond de prijs waarmee het Kremlin nu rekent om de overheidsbegroting sluitend te krijgen.

De vraag is of Rusland ook nieuwe kopers weet te vinden voor het overige deel van zijn olie, naar schatting nog eens 1,1 miljoen vaten per dag. Dat is onzeker, en hangt af van of de Chinese economie opnieuw opleeft. Economen rekenden er tot voor kort op dat China komend jaar weer ‘open’ zou gaan, na maanden van strenge lockdowns door de corona-epidemie. Maar het virus grijpt daar nu ineens weer razendsnel om zich heen.

Het Internationaal Energieagentschap (IEA), de energiewaakhond van het Westen, schrijft in zijn laatste oliemarktrapport (november) dat het weinig aanstalten ziet bij landen als China, India en Turkije om nog meer Russische olie te kopen, „ondanks de enorme kortingen”. Ook in die landen is er minder vraag naar olie door de zwakke economie. De ironie is mogelijk dat Rusland met zijn energiewapen wereldwijd een recessie heeft uitgelokt, maar die recessie nu datzelfde wapen ineffectief maakt.

5 En het verzekeringsverbod?

Op papier is dat nog veel problematischer voor Rusland dan het importverbod, omdat daarmee ook de export naar niet-westerse landen in gevaar komt. Die landen regelden hun olieverzekeringen tot nu toe namelijk ook in het Westen. Maar er zijn oneindig veel manieren om deze sanctie te omzeilen. China gaat allicht zijn eigen verzekeringsindustrie opzetten. En het verdoezelen van de oorsprong van olie is iets waar smokkelaars zeer vakkundig in zijn. Er is inmiddels een hele vloot die zich met deze clandestiene handel bezighoudt, waardoor jaarlijks voor „miljarden dollars aan olie ongecontroleerd” de zeeën overgaat, schrijft een analist van de Londense olieverzekeraar Lloyds. Die is niet groot genoeg om álle Russische olie naar elders te brengen, maar wel veel.

Met de afgesproken hoogte van het prijsplafond van 60 dollar per vat ondermijnt het Westen zijn eigen verzekeringsverbod ook weer. Dat ligt naar verluidt boven de prijs die China en India nu toch al betalen. Ofwel: die landen kunnen gewoon verzekeringen blijven krijgen en dus olie kopen van Rusland, zonder expliciet mee te doen met de sancties.

Het lijkt erop dat dat ook precies de bedoeling is. Polen en de Baltische Staten wilden een veel lager niveau van circa 30 dollar, dat Rusland echt pijn zou doen, maar vooral de VS drongen aan op een aanzienlijk hoger niveau. Het land vreest anders voor een ernstige verstoring van de oliemarkten, als China en India plotseling geen Russische olie meer kunnen kopen. Die moeten dat dan elders gaan zoeken en dan volgt een enorme prijzenslag. Dat wil de regering van de Amerikaanse president Biden niet, omdat dan de inflatie de pan uit kan rijzen en er onrust onder de bevolking kan ontstaan. Een analist van een Amerikaanse denktank noemde een plafond van deze omvang daarom eerder „tandeloos”.

6 Wat zijn de gevolgen voor Europa zelf?

Eerdere sancties waren nooit zonder gevolgen voor Europa zelf, en dat is ook nu niet anders. Wie een ander wil straffen, moet bereid zijn zelf ook pijn te lijden, is een ijzeren wet in de sanctiewereld. Maar de vraag is nu wel of Europa zichzelf hiermee niet in existentiële problemen brengt.

Ten eerste moeten Europese landen alternatieven zien te vinden voor de laatste hoeveelheden Russische olie die ze nu nog importeren, en dat is niet zomaar gedaan. Vijf maanden nadat het importverbod werd aangekondigd, gaat het namelijk nog altijd om significante hoeveelheden, meldt het IEA: bijna de helft van alle Russische olie die voorheen hier kwam. De oliemarkt is nog altijd betrekkelijk krap, dus dat kan weleens lastig worden.

Ten tweede blijft onzeker hoe Rusland precies zal reageren op de sancties, ook met een niet al te pijnlijk lijkend prijsplafond. Rusland heeft eerder gedreigd dat landen die eraan meewerken helemaal geen olie meer krijgen. Doet het dat inderdaad, dan zijn de gevolgen niet te overzien. De Amerikaanse zakenbank JPMorgan voorspelde deze zomer dat mondiale olieprijzen „stratosferische” hoogtes gaan bereiken van 380 dollar per vat, als Rusland in reactie de volledige export zou staken. Een vat olie kost in het Westen nu 80 à 90 dollar.

Lees ook: De energiecrisis nog lang niet voorbij, en Poetin heeft nog meerdere troeven in handen

De VS denken dat Rusland bluft, en alles stilleggen gaat Rusland zelf keihard raken. Maar het Kremlin heeft eerder stevige dreigementen geuit, én daad bij woord gevoegd. Begin dit jaar eiste Rusland ineens betaling voor zijn gas in roebels (in plaats van dollars of euro’s). Wie dat niet deed, kreeg niks meer. Polen, Bulgarije en Finland weigerden – en werden prompt afgesloten.

7 Gaat de prijs aan de pomp straks omhoog?

Dat is niet ondenkbaar. En dat terwijl de benzineprijs juist weer wat aan het dalen was. Over twee maanden, op 5 februari, is het Europese landen bovendien ook verboden om Russische diesel te kopen. EU-landen zijn traditioneel erg afhankelijk hiervan en dus moeten ze dat dan elders kopen. Diesel is echter schaars en EU-landen zullen dan moeten concurreren met andere kopers. Die strijd zal „hevig” zijn, voorspelt het IEA nu al.