Poetins oorlog heeft de NAVO een adrenaline-injectie gegeven

Vier Nederlandse F-35 gevechtsvliegtuigen patrouilleerden dit voorjaar vanuit Bulgarije. Nederlandse Patriotraketten staan klaar in Slowakije. Tweehonderd Nederlandse militairen maken zich op voor stationering in Roemenië. Nederland voert dit jaar bovendien het commando over een maritieme NAVO-flitsmacht die in de Noordzee en Oostzee oefent en levert al jaren enkele honderden militairen aan een multinationale NAVO-eenheid in Litouwen.

Dat is alleen nog maar de Oekraïne-inzet van de Nederlandse krijgsmacht, niet de grootste van de dertig NAVO-krijgsmachten. Nooit eerder sinds het einde van de Koude Oorlog was in het kerngebied van de NAVO zo veel militaire activiteit als in het voorjaar van 2022. Ruim drie decennia na de Val van de Muur is het bondgenootschap onder hoogspanning weer bezig met de taak waarvoor het werd opgericht: de verdediging tegen Rusland.

Poetins oorlog heeft het NAVO-bondgenootschap een adrenaline-injectie gegeven. Die kwam niets te vroeg. Na jaren ruzie tussen de VS en Europa over defensie-uitgaven. Na harde confrontaties met de Amerikaanse president Donald Trump. Na de snoeiharde uithaal van de Franse president-filosoof Emmanuel Macron dat de NAVO ‘hersendood’ was. En vlak na het debacle in Afghanistan, waar de NAVO vorige zomer ruziënd en roemloos de aftocht blies, met chaotische taferelen op de luchthaven van Kaboel.

Terwijl de zelfkastijding over de blamage van Kaboel nog moest beginnen, werden tienduizenden Russische militairen samengetrokken aan de grens met Oekraïne, op 24 februari gevolgd door de invasie. Weg was alle twijfel aan zichzelf. Het bondgenootschap bleef buiten directe gevechtshandelingen, maar bondgenoten steunen Oekraïne met steeds zwaardere wapens, technologie en inlichtingen. Op de top in Madrid zal de NAVO Kiev nog meer (niet dodelijke) steun in het vooruitzicht stellen. Verwacht wordt ook dat lidstaten nieuwe wapenleveranties aankondigen.

In de weken voorafgaand aan de invasie legde Rusland in Brussel nog een ontwerpverdrag op tafel waarin de NAVO zich uit Oost-Europa moest terugtrekken. Het was een potsierlijke eis. De NAVO doet nu precies het tegenover gestelde: ze rukt op naar het oosten. De toetreding van Finland betekent dat de NAVO er 1.300 kilometer grens met Rusland bij krijgt. Van zelftwijfel naar uitbreiding in een paar maanden.

Lees ook Finnen en Zweden konden niet langer neutraal blijven

„De eerste weken waren heel hectisch”, blikt David van Weel, assistent secretaris-generaal van de NAVO, terug. „We moesten zo snel mogelijk een beeld krijgen. Wat gebeurde er? Wat moeten we doen om onszelf af te schermen? Loopt Rusland heel Oekraïne onder de voet? Zoekt Poetin ook de directe confrontatie met ons? Wijzigt Rusland zijn nucleaire opstelling? Het was zoeken naar balans in een onzekere situatie.”

Het bondgenootschap zag de aanval weliswaar aankomen, maar kon en kan het verloop van de strijd niet voorspellen, zegt Van Weel. Er was een Russisch plan om Kiev in zeven dagen onder de voet te lopen. Na een paar dagen bleek al dat Oekraïne fiks weerstand bood en na een paar weken brak Rusland zijn aanval over meerdere assen af en concentreerde zich op het zuiden.

„Daarna werd nagedacht over de langere termijn”, vertelt Van Weel. „Wat gaan we Oekraïne bieden? Hoe gaan we de stationering van onze militairen volhouden? Wat betekent wat Poetin gedaan heeft voor de NAVO, wat betekent het voor de wereldorde?”

Met die vragen beginnen de regeringsleiders aan hun midweek Madrid. Zo moet beslist worden hoe een stevige en permanentere verdediging van NAVO-oostflank eruit ziet. Hoeveel militairen wil je aan de oostgrens hebben, hoeveel heb je in het westen op afroep beschikbaar? Welke wissel trekt de oorlog op de wapenvoorraad? In Oekraïne gaat er in een week een kwart van de jaarproductie aan Javelin-antitankraketten door. Wat leert de oorlog over het belang van nieuwe technologie? En wat moet de NAVO met China, dat zich al jaren steeds assertiever opstelt en nu Rusland verbaal steunt en voor het eerst de NAVO openlijk veroordeelde?

Niets zo effectief voor het familiegevoel van een militaire alliantie als agressie door een gezamenlijke vijand. En het wekt vertrouwen als je op valreep, vlak voor het diner met de Spaanse koning dinsdagavond, kunt bekendmaken dat een belangrijke hobbel is genomen.

Turkije verzet zich niet meer tegen Zweden en Finland

Turkije heeft zich, volstrekt onverwacht voor NAVO-diplomaten, lang verzet tegen lidmaatschap van Zweden en Finland. Ankara vindt dat met name Stockholm te vriendelijk is voor Koerdische organisaties. Daarnaast, zeggen diplomaten, speelt mee dat Turkije het gevoel heeft in de NAVO niet serieus genomen te worden en dat president Erdogan een rel over Koerden goed kan gebruiken in de binnenlandse politiek.

Na een nieuw gesprek dinsdagmiddag tussen secretaris-generaal Jens Stoltenberg en de drie landen is dit probleem van tafel. Turkije trekt zijn dreigement van een veto in. De details van het compromis moeten nog verder worden ingevuld, maar in grote lijnen komt het erop neer dat Zweden en Finland de beperkingen die zij kennen voor de export van wapens naar Turkije, intrekken.

Een tweede element in het compromis is dat Zweden en Turkije bilateraal overleg zullen hervatten over de Koerden in Zweden van wie Turkije uitlevering vraagt. Leidend daarbij, aldus het akkoord, is dat alles gebeurt „binnen het kader van het Europese recht”.

Ten derde zei Stoltenberg op een persconferentie, als een uitdrukkelijk gebaar naar Turkije, dat Koerdische terreur door Turkije terecht wordt gezien als een veiligheidsrisico. Dat is belangrijk voor Turkije, dat vaak het gevoel heeft gehad dat andere landen Koerdische terreur niet als een serieus probleem zagen.

De ruzie over Zweden en Finland paste niet in de nieuwe daadkracht die de NAVO nu wil uitstralen. Maar de alliantie blijft een verbond van dertig soevereine staten die allemaal hun eigen belangen, inzichten en mogelijkheden hebben. In de aanloop naar de top maakte de eensgezindheid, die dit voorjaar zo vaak geroemd werd, weer plaats voor traditionele tegenstellingen en politiek gekrakeel. In Madrid liggen nog zeker drie twistpunten op tafel.

1. Oostflank verdedigen

Gecompliceerd is ook het debat tussen de westelijke lidstaten en de landen aan de oostflank over hun verdediging. De NAVO schoof in 2017 manschappen naar het oosten om Rusland duidelijk te maken dat een invasie confrontatie met het hele bondgenootschap betekende. Dit voorjaar werd die verdediging inderhaast versterkt. Nu moet er een duurzame structuur komen: de oorlog zou wel eens jaren kunnen duren.

De Amerikaanse NAVO-opperbevelhebber wil een systeem waarbij militairen niet permanent aanwezig zijn aan de oostgrens, maar ingevlogen worden als het nodig is. Ter plaatse moeten wel onderkomens, commandocentra en materieel voorhanden zijn, maar de militairen zelf komen op afroep. Het is dus niet de bedoeling om garnizoenssteden te bouwen, zoals in West-Duitsland tijdens de Koude Oorlog.

De Baltische landen willen van het huidige systeem van ‘defense by punishment’, waarbij een invasie afgestraft wordt, naar het veel striktere ‘defense by denial’, waarbij een invasie op voorhand onmogelijk wordt gemaakt. Westerse bondgenoten vinden dat laatste niet nodig en niet haalbaar. „De Baltische landen zijn nog niet gelukkig”, zegt een diplomaat.

De Estse premier ging er vorige week in de Financial Times keihard in. Kaja Kallas vreest dat haar land onder de huidige plannen zo maar „van de kaart geveegd” zou kunnen worden. De Baltische landen willen een NAVO-strategie die vanaf het eerste moment elke vierkante meter grondgebied verdedigt. Kallas wil tussen 20.000 en 25.000 militairen in elk Baltisch land.

Hoe dan ook wordt de inzetbaarheid van militairen ingrijpend herzien. Nu heeft de NAVO een reactiemacht van 40.000 man. Daar moet een nieuw systeem voor in de plaats komen van meer dan 300.000 militairen die vooraf een specifieke taak op zich nemen en een niveau van paraatheid beloven. Stoltenberg noemde het maandag de „meest ingrijpende herziening sinds het einde van de Koude Oorlog.”

2. China

En dan is er nog het Strategisch Concept, een document waarin de dertig elke tien jaar vastleggen wat ze als belangrijke dreiging zien. In het vorige Concept kwam China niet voor en werd Rusland nog gezien als een partner.

Nu wordt Rusland omschreven als vijand en China als strategische uitdaging, een term die de VS eigenlijk te zwak vinden. Washington zou liever spreken over een „dreiging”. Voor de VS blijft China de grootste uitdaging, maar, zeggen Europese diplomaten, ze leggen er nu iets minder nadruk op dan voor de oorlog.

Turkije, op zijn beurt, wil zo min mogelijk verwijzingen naar de Europese Unie. Ankara heeft al jaren een moeizame relatie met de EU en vecht conflicten met de Unie graag uit via de NAVO. EU-landen willen uiteraard meer verwijzingen, zeker gezien de steun die de Unie levert aan Oekraïne. Uiteindelijk hebben de NAVO-diplomaten letterlijk geteld: hoeveel woorden EU, hoeveel woorden Rusland, hoeveel woorden China? Eind vorige week was nog niet iedereen tevreden.

3. Geld

De defensie-uitgaven stijgen weliswaar, maar het kan beter. De afgelopen jaren was de NAVO-norm van 2 procent van het bruto binnenlands product voor veel landen ondenkbaar. Nu geldt het als een ondergrens. De meeste landen willen bovendien het budget van de NAVO zelf graag verhogen. Meer uitdagingen en opgaven betekent meer werk voor het hoofdkwartier. Maar Frankrijk wil dit liever niet. Dat was een van de motieven van een mini-NAVO-top in het Catshuis twee weken geleden. Vijf bondgenoten daar spraken zich alvast uit voor een „aanzienlijke verhoging.” Parijs vond het niet leuk.

En cyber en klimaat dan?

Is er nog wel aandacht voor ‘nieuwe dreigingen’ zoals cyber, innovatie en klimaatverandering nu in Europa een conventionele oorlog woedt? Een deel van die nieuwe uitdagingen en opgaven van de NAVO valt onder verantwoordelijkheid van Van Weel: „Mensen zeggen nu: dat is wel leuk, klimaat en innovatie, maar we hebben vooral bommen, granaten, tanks en vliegtuigen nodig. Ik wijs er dan op dat ook in dit conflict ‘nieuwe dreigingen’ wel degelijk een rol spelen.”

Zo hackte Rusland een paar uur voor de invasie het Viasat-satellietsysteem waarop het Oekraïense leger leunde voor zijn communicatie. Nu krijgt Kiev steun van bondgenoten en van bedrijven als Microsoft en Starlink van Elon Musk. De rol van drones is toegenomen en Oekraïne heeft een „Uber voor artillerie” – als drones een vijandige positie ontdekken bekijkt een AI-systeem razendsnel welke artillerie binnen bereik is om die positie uit te schakelen. „Zo krijg je vuur binnen een halve minuut. Normaal duurt dat 20 tot 30 minuten.” Afgeluisterde gesprekken worden automatisch vertaald en doorzocht op specifieke termen. En via een app kunnen burgers Russische posities doorgeven.

In Madrid zullen de meeste lidstaten zich committeren aan een innovatiefonds van 1 miljard euro, een van de initiatieven die de NAVO tech-savvy moeten maken. Maar de meeste aandacht zal uitgaan naar de vraag hoe ze Oekraïne kunnen blijven steunen en hoe ze hun alliantie kunnen voorbereiden op een onzeker geopolitiek tijdperk waarin de waarden waar ze voor staan door China worden uitgedaagd en door Rusland met voeten worden getreden.

Update (28 juni, 21.30u.): dit artikel is gewijzigd, nadat bekend werd dat Turkije zich niet langer verzet tegen NAVO-lidmaatschap van Zweden en Finland.