‘Orwells ‘1984’ wordt in Rusland werkelijkheid’

Het Rusland waar de Russen zo lang op hebben gewacht, heeft zich eindelijk geopenbaard. Een samenleving „met nieuwe kwaliteiten”, waarin „de gewone man het lot van het land bepaalt”. Dat was de boodschap van Vladimir Poetin aan de Russen aan de vooravond van de presidentsverkiezingen, die vrijdag zijn begonnen en tot zondag duren. In een twee uur lang interview met Dmitri Kiseljov, een van Ruslands belangrijkste propagandisten, schilderde Poetin het Rusland van de toekomst als een „land van dromen”.

Een land met Poetin als enige en onbetwiste leider, waar de kracht van de Russen schuilt in de „grote innerlijke verbondenheid met het Moederland en het Vaderland”. Waar het hen aan niets ontbreekt en waar geen geld over de balk wordt gesmeten, maar iedere kopeke die in de defensiemachine wordt geïnvesteerd, wordt beoordeeld op zijn efficiëntie in „de strijd tegen het Westen”. Een land dat zijn nucleaire arsenaal „continu paraat” heeft en “geen rode lijnen” kent. Een land waar loyale burgers beschermd worden tegen ‘verraders’ van buiten én van binnen. Kortom: het land van Poetin is volgens het Kremlin een Brave New World.

Propaganda

Kritische Russen, vooral in ballingschap, zien een heel ander Rusland. Een land waar in de afgelopen kwart eeuw ‘poetinisme’ elke oppositie is weggevaagd, misdadige oorlogen worden gevoerd tegen buurlanden, waar critici stelselmatig worden opgesloten, weggejaagd en vermoord. Maar ook: een land waar de meerderheid het hoofd buigt, wegkijkt, of de oorlog in Oekraïne van harte ondersteunt. Zij spreken dit weekend snerend van een ‘Speciale Electorale Operatie’, die het etiket ‘presidentsverkiezingen’ op geen enkele manier verdient.

Zij zien geen Heerlijke Nieuwe Wereld, maar een fascistische staat in wording. „Hoe kunnen wij de Russen duidelijk maken dat zij fascisten zijn geworden?” vroeg de in Zwitserland levende, veelgeprezen Russische schrijver Michaïl Sjisjkin deze week nog in een tv-interview. Ook de vergelijking met het stalinisme, nazi-Duitsland en andere totalitaire regimes valt steeds vaker. Maar vooral die met het fictieve Oceania uit de dystopische roman 1984, verschenen in 1949, waarin George Orwell een totalitaire staat creëerde naar voorbeeld van de Sovjet-Unie.

„Vrijheid is slavernij. Oorlog is vrede. Onwetendheid is kracht.” Een jonge academicus vertelt aan NRC hoe hij Orwells beroemde leuzen steeds sterker terugziet in zijn omgeving. De man, die zelf tot een etnische minderheid behoort, woont in een Russische regionale hoofdstad. Daar werkt hij aan een universiteit waar hij onderzoek doet. Hij spreekt op voorwaarde van anonimiteit, want hij kreeg al enkele keren de veiligheidsdienst FSB op bezoek. „Hoe langer de oorlog duurt, hoe moeilijker het wordt om trouw te blijven aan jezelf. Steeds meer thema’s worden gevaarlijk”, vertelt hij aan de telefoon.

Hij ziet om zich heen hoe een a-politieke meerderheid wordt beïnvloed door een kleine, radicale groep met een sterk imperiaal wereldbeeld. „Een wereldbeeld waarin alles wat niet Russisch is, als een bedreiging wordt gezien. Daarom proberen zij anderen te russificeren: Oekraïners, maar ook Jakoeten, Tataren en Boerjaten.” De Kremlin-propaganda maakt handig misbruik van de onwetendheid van veel Russen over de buitenwereld. „Veel Russen denken dat een ‘fascist’ iemand is die tegen Rusland is, zoals de Oekraïners.”

Op de muur van een gebouw in Moskou is de Russische vlag geschilderd, begin deze maand.

Machteloos

Hoe gemakkelijk burgers besmet raken en de norm vervaagt, ziet hij in zijn omgeving. „Laatst zei een moeder op school plotseling dat de NAVO Rusland aanvalt. Ze vond dat haar kind het vaderland moet beschermen en wilde het in uniform naar school sturen. Ze weet Oekraïne waarschijnlijk niet eens aan te wijzen op de kaart.” Een ander zei plompverloren dat „lhbt-propaganda” de kwaliteit van het onderwijs verslechtert. Het maakt hem woedend en machteloos. „Je kunt het nog het best vergelijken met Orwell.” Het paradoxale is dat veel Russen dat ook doen: het boek staat sinds de invasie in Oekraïne bovenaan de Russische leeslijsten.

Het boek van Orwell staat sinds de invasie in Oekraïne bovenaan de Russische leeslijsten

Toch is het onwaarschijnlijk dat Poetin het boek op zijn nachtkastje heeft liggen of het überhaupt gelezen heeft, zegt de Russisch-Britse schrijver en journalist Masha Karp. Ook zij ziet grote gelijkenissen tussen Rusland en Orwells 1984. Vorig jaar publiceerde zij George Orwell and Russia’ (Bloomsbury Publishing), waarin ze concludeert dat in Rusland weinig is veranderd sinds Orwell – in de Spaanse Burgeroorlog – zijn ervaringen met het totalitarisme opdeed. „Behalve de propaganda, die is vandaag de dag vele malen sterker en subtieler.” Op de cover van haar boek staat 2+2=5, een Sovjet-slogan.

Dromen van Zelensky

Zelf las Karp als jong meisje het (in de Sovjet-Unie verboden) boek stiekem met haar moeder. Hoewel Stalin allang dood was en Brezjnev aan de macht, was haar moeder bang het boek ’s nachts thuis te bewaren. Ze wist dat huiszoekingen bij ‘volksverraders’ bij voorkeur ’s nachts werden gedaan. Wat ze bij Orwell lazen, beschreef bijna één op één hun eigen leefwereld. „We vonden het wonderbaarlijk dat een buitenlander zó treffend ons Sovjet-leven wist te vatten.”

Minachting voor mensenlevens, absurde repressie en allesoverheersende propaganda zijn volgens Karp de belangrijkste elementen van totalitaire staten à la Orwells Oceania. Recente voorbeelden: een journalist moet zeven jaar naar een strafkamp wegens online posts tegen de oorlog. Een Moskouse student kreeg politiebezoek omdat hij zijn wifi-netwerk ‘Slava Ukraine’ had genoemd. Een tiener uit Sint-Petersburg kan vijf jaar krijgen, vanwege een gedicht van de Oekraïense schrijver Taras Sjevtsjenko. Demonstranten worden gearresteerd omdat ze een blanco vel vasthouden.

Zelfs Karp is getroffen door de ‘orwelliaanse’ gelijkenis van de repressie onder Poetin. „In 2022 kreeg een man een boete omdat hij over Zelensky had gedroomd. Het is zo absurd.” Toch is de angst die Russen voelen, voor buitenstaanders nauwelijks te bevatten. Dat ontdekte Karp in 1991 toen ze van Moskou naar Londen verhuisde. „Het was in Londen onvoorstelbaar dat agenten ’s nachts je huis binnenvallen, je arresteren en naar een kamp sturen.” Het ergste van die angst vindt ze het wantrouwen dat ermee wordt gevoed. „Je denkt altijd: gaat deze persoon mij verraden?”

Bloemen ter nagedachtenis van de gestorven oppositieleider Aleksej Navalny op de Solovetski-steen, monument voor de slachtoffers van de Stalin-terreur,

Juist doordat die mentale kloof tussen Rusland en het Westen opnieuw steeds groter wordt, is het volgens Karp en de onderzoeker die NRC sprak van cruciaal belang dat de wereld oog houdt voor wat er in Rusland gebeurt. En ook dat het beseft dat er nog een ander Rusland is: dat van de opgesloten oppositie, de gevluchte journalisten, de wetenschappers en de gewone mensen die uren in de rij stonden voor het graf van Aleksej Navalny. De Russische oppositie roept Russen deze zondag om 12:00 uur op tot stil protest bij de stembussen tegen Poetins herverkiezing. De vraag is wie durft; vrijdag werd bekend dat deelname aan de actie als ‘extremistisch’ kan worden beschouwd.

Kan het Westen nog iets doen om Poetin te stoppen? Karp, nauw verbonden met de Russische burgerrechtenbeweging, ergert zich aan de naïeve houding van het Westen. „Met al onze kennis van het stalinisme, het nazisme en van andere dictaturen, zou je denken dat we wat van de geschiedenis hebben geleerd. Maar nee.” Ze vreest dat de wereld niet één, maar twee termijnen aan Poetin vastzit: tot 2036.

Is er nog een kans dat het anders loopt? Karp lacht erom, en haalt de Russische politicoloog en oud-diplomaat Aleksandr Baoenov aan, die in 2023 een boek publiceerde over totalitaire regimes in Europa. „Hij schreef dat Franco’s bloeddorstigheid zakte naarmate hij ouder werd, puur omdat zijn testosteronniveau met de jaren afnam. Ik vrees dat dit in Rusland onze enige hoop is.”

Delen Mail de redactie