Op zoek naar de snookerclub van Waguih Ghali in Cairo

Egyptisch zijn betekent in de eerste plaats een bepaald gevoel voor humor delen, denkt Ram. Hij is de met zichzelf en de wereld worstelende hoofdpersoon van de roman Bier in de snookerclub uit 1964 van de Egyptische schrijver Waguih GhaIi. ‘Ik heb ons gevoel voor humor. Ook al ben ik minder Egyptisch doordat ik in Engeland heb gewoond en boeken heb gelezen, toch is mijn karakter Egyptisch. (….) Zonder ons gevoel voor humor waren we allang dood geweest.’

Bier in de snookerclub is een boek dat je bij de keel grijpt. Het speelt zich af in de jaren vijftig in Caïro en in Londen. Niet lang daarvoor is de door de Britten gesteunde monarchie in Egypte omvergeworpen door een groep ‘Vrije Officieren’, onder leiding van Gamal Abdel Nasser, waarmee Egypte het koloniale juk van zich af schudde. Ram is een jongeman afkomstig uit een rijke familie van grootgrondbezitters, maar zelf is hij werkloos en altijd platzak. Hij moet zijn plek zien te vinden in de nieuwe werkelijkheid. Dat valt niet mee. Zijn dagen brengt hij door in de bars van Caïro, terwijl hij al drinkend, snooker-spelend en gokkend de politiek en de liefde bespreekt met zijn vriend Font.

Ram is vlijmscherp in zijn politieke beschouwingen. Hij fileert de feodale elite van Egypte waar hij zelf onderdeel van is, neemt deel aan demonstraties tegen de Britse overheersing, maar ziet dat de revolutie van Nasser het land niet veel heeft gebracht. Het enige verschil is dat de hyper-exclusieve Gezira Club nu ook een paar militaire leden heeft, merkt Ram nuchter op. Het boek schets een uniek beeld van Egypte onder Nasser en de vervreemding van een bevlogen jongeman in de postkoloniale wereld.

Ghali schreef het in het Engels, omdat hij als kind van de elite Engelstalig onderwijs genoot. Hij is geboren in Alexandrië en ging naar het prestigieuze Victoria College, net als bijvoorbeeld filmster Omar Sharif en literatuurwetenschapper Edward Said. De huidige Egyptische jeugd van goede komaf is dankzij internationale privéscholen ook vaak comfortabeler in het schrijven in Engels dan Arabisch.

Bier in de snookerclub werd goed ontvangen in Europa, er kwamen herdrukken en vertalingen naar onder andere het Frans. ‘Het beste boek ooit geschreven over Egypte’, in de woorden van de Britse schrijver Gabriel Josipovici. ‘

Maar in Egypte bleef het boek lang onbekend. Ghali maakte vlak na de Zesdaagse oorlog in 1967 – waarin Nassers Egypte vernietigend werd verslagen – een reis naar Israël, waarna hij als verrader werd gebrandmerkt. Pas in 2006 verscheen de eerste Arabische vertaling van Bier in de snookerclub, gevolgd door een tweede in 2013 door een grote uitgever in Egypte. Vanaf dat moment heeft het boek enorm aan populariteit gewonnen in Egypte. Ghali groeide voor lezers uit tot een soort cult-figuur. Lezers roemen steevast de ‘affiniteit’ die ze voelen met Ram, én met zijn schepper.

Gevangenis

„Ram doet ons denken aan onze jongere en naïeve ik”, zegt Zeinab Magdy, die voor haar doctoraat in de literatuurwetenschap onderzoek doet aan de Universiteit van Caïro naar het werk van Waguih Ghali. Het gesprek vindt plaats op een terras van een nieuwe, moderne, koffietent in het centrum van Caïro. Op een steenworp afstand ligt het iconische café Groppi, naast de snookerclub een van de vaste locaties waar Ram en Font hun dagen en nachten doorbrengen, maar nu gesloten vanwege een verbouwing.

Bier in de snookerclub is op het eerste gezicht een typisch verhaal van een ‘boze jongeman’ die niet weet wat hij wil in het leven. „En als hij het denkt te hebben gevonden, blijkt het onbereikbaar”, zegt Magdy. Dat geldt in de eerste plaats over zijn onmogelijke liefde voor de Joods-Egyptische Edna. Maar wat het boek zo goed maakt volgens haar is dat de ‘gewone’ worstelingen zo innig zijn verweven met de politieke omstandigheden; met de teleurstelling van Ram na de revolutie van Nasser en zijn verlies van hoop in politiek activisme.

In zijn zoektocht naar een betekenisvol leven bewondert Ram de vader van een vriend die vanwege zijn socialistische overtuigingen in de gevangenis heeft gezeten. „Niet dat ik de gevangenis in wil, ik zou erin gezeten willen hebben”, zegt Ram met ontwapenende eerlijkheid.

De populariteit van het boek in de jaren na de Egyptische revolutie van 2011 berust dan ook niet op toeval. Massale demonstraties dwongen in dat jaar dictator Hosni Mubarak tot aftreden, maar de hoop op verandering liep al snel stuk op het nieuwe militaire bewind van president Abdel Fattah Al-Sisi. „Het boek vangt het historische moment van revolutie heel goed”, zegt Magdy. „Eerst is er betrokkenheid, gevolgd door desillusie en uiteindelijk cynisme als overlevingsmechanisme.” Dat proces komt Egyptenaren die de revolutie van 2011 een warm hart toedroegen maar al te bekend voor.

Na de Arabische vertaling waren lezers erop gebrand om meer van en over Ghali te lezen. Maar Bier in de snookerclub is zijn enige roman. In 2017 kwamen wel zijn dagboeken uit, die de periode 1964-68 beslaan, waarin Ghali eerst in Duitsland woonde en daarna in Londen. De dagboeken werden snel naar het Arabisch vertaald, door de Egyptische dertiger Mohamed Addakhakhny. Hij las Bier in de snookerclub voor het eerst in de Arabische vertaling kort na de revolutie van 2011. „Ik had nog nooit zo iets gelezen, het boek raakte me”, zegt hij. Ruim tien jaar geleden – ‘toen we dromen nog konden aanraken’ – was Bier in de snookerclub volgens Addakhakhny „een boek dat je moest lezen als je een coole socialist wilde zijn. En dat wilden we.” Addakhakhny kan zich volledig inleven in de hoofdpersoon. „Ram is boos en sentimenteel, precies zoals wij toen waren.”

De daadwerkelijke snookerclub in Caïro is niet makkelijk te vinden. Na vele omzwervingen stuit ik op een portiek, niet ver van het Hooggerechtshof in het centrum van Caïro, met achterin een trap die naar een vieze glazen klapdeur leidt. In een lange rokerige ruimte blijken daarachter acht biljarttafels te staan onder hanglampen, met daaromheen groepjes veelal oudere, geconcentreerd spelende mannen met handschoenen. Aan de muren hangen zwart-wit foto’s van kennelijk beroemde spelers en bordjes die bezoekers in Arabisch en Frans gebieden ‘le calme absolute’ in acht te nemen. Er is geen alcohol te bekennen. Tijden veranderen.

Depressieve perioden

Een vaste gast van de club is filmmaker Adham Yehia. Hij werkt vanaf 2017 in zijn vrije tijd aan een documentaire over Waguih Ghali. Yehia is op eigen initiatief naar Engeland en Frankrijk gereisd om personen te interviewen die de schrijver nog gekend hebben. Bij hem thuis op de bank laat hij een ruwe versie van de documentaire zien op een laptop. Geen gelukkige achtergrond, gaf hij als voorlopige titel mee aan zijn werk.

Ghali’s vader overleed vroeg, waarna zijn moeder hertrouwde en haar zoon onderbracht bij familieleden. Uit de dagboeken blijkt inderdaad hoe ongelukkig Ghali was, al lijkt het te simpel om dat alleen aan zijn jeugd toe te schrijven. ‘Gek wordend, zoals ik nu lijk te doen, is het misschien beter mijn dagboek bij te houden, als was het maar voor een vleugje gezond verstand’, zo begint hij zijn dagboek.

Ghali beschrijft in huiveringwekkende details zijn depressieve perioden en zijn frustratie dat hij niet verder komt met zijn tweede roman. Net als Ram is Ghali in het echte leven een gokker, seks-verslaafd, alcoholist en vrijwel altijd blut. Hij is ontheemd in een wereld die niet de zijne is, kwetsbaar en goudeerlijk. „Hij heeft een chronische neiging naar zelfdestructie”, wordt in de documentaire opgemerkt.

Ram zit in de roman net als zijn schepper een tijd in Londen, een stad die hij bewondert om het bruisende culturele leven. Maar hij is genadeloos over het neerbuigende paternalisme – en onversneden racisme – van de Engelsen waar hij mee wordt geconfronteerd.

De vernedering die Ram voelt bij het verlengen van zijn visum bij de Britse immigratiedienst, is nog altijd herkenbaar voor Egyptenaren met reisplannen naar Europa: ‘We voelden dat we hier niet bij een overheidsdienst waren, zelfs niet op een politiebureau: dit was een inrichting, in wezen iets Kafka­achtigs, waar, zonder dat er enige reden voor was, een Almachtige God zat te wachten tot hij in je hersens en je verlangens kon doordringen, kon bewijzen dat je minderwaardig was om je vervolgens in stukken te scheuren.’

In zijn geliefde Londen zal ook Ghali altijd ‘de Egyptenaar’ zijn. Op reportage in Tel Aviv ervaart hij aan de Middellandse Zee een ‘plotseling nostalgie’ voor zijn geboortestad Alexandrië. Maar die stad zal hij nooit meer zien, omdat naar aanleiding van de Israël-reis zijn Egyptische paspoort wordt afgenomen. In die periode woont hij in huis bij de redacteur van zijn uitgeverij, Diana Athill. Ghali schrijft hoeveel hij om haar geeft, maar in Athills eigen boek After a Funeral blijkt dat haar interesse in hem mede gedreven is door een zeker exotisme. Ze heeft ‘een zwak voor onderdrukte buitenlanders’, schrijft ze.

Dat is wat de Egyptische schrijfster Ahdaf Soueif zo raakt in het leven van Ghali. „Hij kan niet in Londen leven, waar hij wordt georiëntaliseerd. Hij kan ook niet terug naar Egypte. Hij koos de moeilijke weg en kan niet of nauwelijks rondkomen. De odds waren tegen hem. Dat is zo verdrietig en oneerlijk.”

Ghali laat Ram aan het einde van Bier in de snookerclub zijn dromen en idealen opgeven, en kiezen voor een in ieder geval financieel comfortabel leven – zodat hij kan blijven spelen en drinken – ook al weet hij dat hij daardoor niet gelukkig zal worden. Een compromis om het leven te kunnen verdragen. Voor de lezer voelt het enigszins alsof hij de moed opgeeft, een zwaktebod wellicht. Je verliest iemand van wie je bent gaan houden.

Maar Ghali’s eigen einde zet dat van Ram in een ander licht. De schrijver overleed op 5 januari 1969 in Londen na het innemen van een fatale dosis slaappillen. Misschien kunnen we in de afloop van Bier in de snookerclub een uitweg zien die Ghali had geconstrueerd voor zijn eigen leven. Die oplossing bleef helaas fictief.