Noodtoestand Zuid-Afrika door tekorten aan stroom

De Zuid-Afrikaanse president Cyril Ramaphosa heeft donderdag de noodtoestand uitgeroepen vanwege de energietekorten in het land. Dat deed hij in een toespraak tijdens de jaarlijkse State of the Union, meldt persbureau Reuters. Volgens de president vormen de energietekorten een gevaar voor de economie en het sociale leven. „De crisis treft elk deel van de samenleving. We moeten actie ondernemen om de impact van de crisis op boeren, kleine bedrijven, onze waterinfrastructuur en ons transportnetwerk te verminderen.”

Een noodtoestand biedt de regering meer bevoegdheden, bijvoorbeeld door noodaanbestedingsprocedures toe te staan, met minder bureaucratische tussenstappen en minder toezicht. Deze maatregel werd eerder tijdens de coronacrisis genomen.

President Ramaphosa zegt de maatregel te willen gebruiken om onder meer bedrijven te ondersteunen die voedsel produceren, bijvoorbeeld bij het verkrijgen van noodgeneratoren. Ook beloofde hij een minister aan te stellen die zich bezig zal houden met het energievraagstuk.

Energietekorten zijn geen nieuw fenomeen in Zuid-Afrika. Al sinds 2007 heeft het land te maken met ‘loadshedding’. Dat betekent dat de stroom op bepaalde tijden wordt uitgezet om het elektriciteitsnetwerk te ontlasten. Maar zo erg als de afgelopen maanden is het niet eerder geweest. In 2023 is de stroom nog niet één keer een heel etmaal zonder onderbrekingen aan geweest.

Hoewel Zuid-Afrika een van de meest geïndustrialiseerde landen van Afrika is, is het energienetwerk erg verouderd en sterk afhankelijk van kolen. Maar vanwege slecht onderhouden mijnen kan staatsbedrijf Eskom niet genoeg elektriciteit leveren voor de meer dan 60 miljoen inwoners van het land. Zij kunnen daardoor slechts op bepaalde tijden koken, hun woning verlichten of kleren wassen. Vleeswaren koelen is lastig, net als het opladen van telefoons.

Ook bedrijven worden zwaar getroffen door de tekorten. Fabrieken moeten iedere dag urenlang machines stopzetten, ziekenhuizen vrezen dat de tekorten mensenlevens kosten. Vanwege de stroomuitval is de verwachting dat de economische groei dit jaar dan ook beperkt blijft tot 0,3 procent.

Criminelen

Wat ook een rol speelt bij de energietekorten is ernstige corruptie bij staatsenergiebedrijf Eskom. Het enorme bedrijf, dat een monopolie bezit op elektriciteitsproductie in Zuid-Afrika, wordt in feite deels gecontroleerd door criminelen, zo schreef de Britse zakenkrant Financial Times eerder dit jaar. Zo worden goede partijen kolen regelmatig gestolen en vervangen door slechte kolenladingen. Dat heeft niet alleen impact op de beschikbaarheid van energie, maar zorgt er ook voor dat centrales sneller stukgaan. Veel energiecentrales en kolenmijnen liggen in de provincie Mpumalanga, die volgen de FT bekendstaat om corruptie en bendegeweld.

President Ramaphosa heeft eerder al gezegd dat hij Eskom-werknemers kende die met een kogelwerend vest aan naar kantoor gingen. Vorig jaar heeft het leger tijdelijk bij sommige energiecentrales de wacht gehouden, om sabotage te voorkomen.

De crisis bij het bedrijf bereikte afgelopen januari een nieuw dieptepunt toen topman André de Ruyter vertelde dat hij in december vergiftigd was met cyanide. Hij was juist bezig met pogingen om de corruptie bij het bedrijf tegen te gaan. De Ruyter overleefde. Hij is voornemens in maart af te treden, nadat de regeringspartij ANC hem regelmatig de schuld gaf van de grote energieproblemen.

Schuldenberg

Eskom, dat ongeveer 40.000 werknemers kent, heeft een jaarlijks budget van enkele miljarden euro’s, maar geeft in de praktijk veel meer uit aan extra diesel of reserveonderdelen voor energiecentrales. Het bedrijf kent daarom enorme schulden. De Ruyter zei eerder tegen de FT dat hij voorbeelden kende waarbij reserveonderdelen wel in de boeken stonden, maar in de praktijk helemaal niet aanwezig waren bij centrales. Daar moest het bedrijf vervolgens weer op afschrijven.

Zuid-Afrika is een van de meest kolen-afhankelijke landen ter wereld: de grondstof is verantwoordelijk voor 85 procent van de stroomproductie. Op de lijst van CO₂-uitstoters wereldwijd staat het op plek dertien.