Niets bewijst de verschuiving van nut naar decoratief zo goed als het dragen van een kapot horloge

Ik lag met een vriend op een strand. Hij had het zichzelf jaren geleden aangeleerd om van een afstandje horloges te herkennen. Hij ging de badgasten een voor een af en noemde merken en modellen, ik liet het maar. Eenmaal uitgeraasd vroeg hij of ik horloges bezat.

„Twee”, antwoordde ik. (Allebei goedkope krengen, maar dat zei ik niet.) „En ze zijn beide kapot. Maar ik draag ze nog, hoor.”

Hij draaide zijn hoofd een kwartslag. „Waarom in vredesnaam?”

Er bleek dus toch iets te bestaan dat ik wel wist over horloges en hij niet. Het dragen van niet-werkende horloge is de afgelopen jaren, vooral in de Verenigde Staten, een rage geworden. Volgens The Wall Street Journal, die het verschijnsel in 2018 signaleerde, heeft dit te maken met een fundamentele verschuiving in betekenis van het horloge.

In de vorige aflevering, gewijd aan de paraplu, schreef ik dat veel gebruiksobjecten feitelijk concrete oplossingen zijn voor een praktisch probleem waar de mens voorheen mee kampte. In het geval van het horloge is dat aanvankelijke probleem duidelijk: in een tijd van toenemend interregionaal contact en handel (de zestiende eeuw) werd het voor zakenlieden van belang om de precieze tijd te weten. Klokken aan gevels, in cafés of op straat, volstonden niet langer. Vandaar: de draagbare klok.

Eerst was er het horloge dat de vermogende klasse in de zak van het gilet stak, waar het middels een schakelketting aan was bevestigd – een vast beeldelement van latere spotprenten van de klassieke grootindustrieel (die dus ogenschijnlijk zo machtig was dat hij anderen kon trakteren op de tijd). Het eerste horloge dat aan de pols gedragen kon worden, werd naar verluidt in 1505 gemaakt door de Duitse klokkenmaker Peter Henlein.

Van meet af aan was het horloge dus een object met een duidelijk, praktisch nut. Het stelde mensen in voortdurend contact met de tijd.

Maar de afgelopen tien jaar wordt dat praktische nut gediend door een ander object: de alomtegenwoordige smartphone. Het ‘probleem’ (dat we steeds willen kunnen zien hoe laat het is) heeft een nieuwe oplossing gekregen. „Nu smartphones praktisch aan onze handen vastgeplakt zijn, en smartwatches ook in opmars zijn, zijn traditionele uurwerken, praktisch gezien, gewoon niet langer nodig”, schreef columinst Jacob Gallagher in 2018 in The Wall Street Journal. In 2017 verkocht Apple meer horloges dan Rolex, Swatch en de rest van de gehele Zwitserse horloge-industrie bij elkaar.

Toch is het klassieke horloge verrassend genoeg niet uit de gratie geraakt. Wel is de betekenis ervan verschoven, van het praktische naar het ornamentele. Het is zijn oorspronkelijke gebruiksfunctie ontstegen en is een accessoire geworden.

Deze verschuiving, weg van het praktische nut, wordt natuurlijk het beste geïllustreerd door het dragen van een kapot horloge. De Britse krant The Independent ziet Andy Warhol als eerste grote inspiratiebron voor deze trend, zo viel in 2018 te lezen. Warhol droeg geregeld een Cartier Tank-horloge, dat hij nooit opwond, en dat dus ook de juiste tijd niet weergaf. Irrelevant, vond hij. „Ik draag een Tank omdat het een mooi horloge is om te dragen”, verklaarde hij.

Het vernuft van de mens om, op basis van de omwenteling van planeten, een kloppende tijdsindeling te bedenken, en die ook nog eens te verwerken in technisch hoogstaande, ambachtelijk gemaakte voorwerpen, is ongekend. Het is juist de combinatie van het abstracte (ons besef van tijd) en het mechanische (metaal, tandwieltjes) die de geschiedenis tussen mens en ding zo boeiend maakt.

Draag daarom eens een kapot horloge, raad ik aan, en leg desgevraagd uit wat het verschil is tussen een horloge en een iPhone, maak van de betekenisverschuiving van het horloge gebruik door te zeggen: heb je ooit zoiets moois gezien?

„Goed”, zei mijn vriend na mijn uitleg. „De volgende keer dat ik niet wil weten hoe laat het is, bel ik jou.”