Na twee jaar sancties is Ruslands economie niet lamgelegd, maar oververhit. Hoe kan dat?

‘Stel je de Russische economie voor als een auto. Als je sneller wil gaan dan de auto toelaat en zo hard mogelijk gas gaat geven, dan raakt de motor vroeg of laat oververhit en zul je niet ver komen. Dan rijden we misschien wel hard, maar niet voor lang.”

Het was een verrassende uitspraak die Elvira Nabioellina, president van de Russische centrale bank, eind vorig jaar bij een bestuursvergadering deed. Ze verhoogde de rente van de centrale bank van 15 naar 16 procent.

Oververhitting van de economie? In Rusland, dat door al die westerse sancties is getroffen?

Twee jaar na de Russische invasie van Oekraïne, op 24 februari 2022, overheerst internationaal verbazing over de veerkracht van de Russische economie. De daverende sanctiepakketten waarmee het Westen het Kremlin sinds die dag om de oren slaat, hebben niet het beoogde effect gehad. Namelijk: president Vladimir Poetin op zijn knieën dwingen door de Russische economie af te knijpen – en zo zijn oorlogskas doen slinken.

„Poetin is de agressor. Poetin heeft voor deze oorlog gekozen. En nu zullen hij en zijn land de consequenties daarvan dragen”, zei de Amerikaanse president Joe Biden op de dag van de invasie. Hij was niet de enige die verwachtte dat de sancties een „verlammende” werking zouden hebben. Enkele maanden later, in juli 2022, publiceerden economen van de Yale-universiteit een onderzoek naar de impact van de sancties en het vertrek van internationale bedrijven uit Rusland. Ze schreven dat de sancties de Russische economie op „catastrofale wijze” aan het „lamleggen” waren.

De klappen die het Westen uitdeelde, waren ongekend hard. En toch hadden ze niet het verhoopte vernietigende effect. Kort na de invasie werden Russische banken afgesloten van het internationale Swift-betalingssysteem. Zo’n 300 miljard dollar aan buitenlandse tegoeden van de Russische centrale bank werd bevroren (ongeveer de helft van het totaal). De export van hoogwaardige technologie naar Rusland werd aan banden gelegd. Maar de Russische economie krabbelde al snel weer op. Zelfs het westerse embargo op Russische olie, dat eind 2022 werd ingesteld, kreeg de Russische economie niet kapot.

Sommige beleidsmakers in het Westen hoopten bovendien dat de sancties Russische burgers uit hun politieke coma zouden wakker schudden en zij zich tegen Poetin zouden keren. Ook dat pakte anders uit. Het Kremlin voerde een keiharde militaire censuur in met harde straffen. Honderdduizenden andersdenkenden verlieten het land, duizenden werden opgepakt en kregen torenhoge boetes of gevangenisstraffen. Maar het merendeel van de Russen kon of wilde niet vertrekken en boog het hoofd.

Het dagelijks leven lijkt ondanks de oorlog gewoon door te gaan. De restaurants zitten vol, het nachtleven draait op volle toeren en wie het zich kan veroorloven op vakantie te gaan, doet dat nu buiten Europa. Ondanks het vertrek van westerse bedrijven, de importbeperkingen en de blokkades van sociale media wordt er in Rusland naar hartelust geconsumeerd, al hebben in de supermarkten Chinese of Russische producten vaak de westerse vervangen.

En nu klinkt dus – ondanks al die sancties – de waarschuwing voor economische oververhitting. Hoe is dat mogelijk?

De stevige muren van fort Rusland

In de eerste weken na de invasie leek Rusland even af te stevenen op een ernstige financiële crisis: de Moskouse aandelenbeurs kelderde, de Russische roebel zakte in, er stonden rijen voor bankfilialen. Het bbp viel in het tweede en derde kwartaal van 2022 met procenten tegelijk terug. De strafmaatregelen tegen Russische banken en tegen de Russische centrale bank leken succesvol.

Die klap bleek van korte duur. „De sancties tegen de Russische financiële sector waren substantieel, maar we weten ook dat Rusland voorbereid was op deze sancties”, zegt de econoom Elina Ribakova in een videogesprek. Ze werkt onder meer voor de Amerikaanse denktank Peterson Institute en voor de Kyiv School of Economics.

In antwoord op de eerdere, beperktere westerse sancties, na de annexatie van de Krim in 2014, had het Kremlin een strategie in gang gezet die onder economen wordt aangeduid met de term ‘Fort Rusland’. Die moest Rusland in financieel-economisch opzicht minder afhankelijk maken van westerse geldschieters. Buitenlandse schulden, zowel van de Russische staat als van Russische banken, werden sterk teruggebracht, reserves van de centrale bank juist uitgebreid om als buffer te fungeren. Ook de afkoppeling van het internationale betalingssysteem Swift was voorbereid: Moskou ontwikkelde een eigen variant daarop en ging werken met Chinese systemen.

Alexandra Prokopenko, een Russische econoom en voormalige medewerker van de centrale bank, vertelde eind december in een podcast van de denktank Carnegie Politika dat de Russische autoriteiten verschillende ‘sanctie-stresstesten’ hadden uitgevoerd. Toen de sanctielawine eenmaal losbarstte, brachten de autoriteiten de economie „in een kunstmatige coma”, aldus Prokopenko. Dat betekende: ze stelden alles in het werk om te voorkomen dat bedrijven en particulieren hun geld uit Rusland zouden wegsluizen. Er kwamen kapitaalcontroles, buitenlandse bedrijven werd het lastig gemaakt de Russische markt te verlaten en het rentetarief ging naar 20 procent.

Misschien wel de meest in het oog springende financiële sanctie tegen Rusland was de bevriezing van 300 miljard dollar aan buitenlandse, met name in Europa geparkeerde valutategoeden van de Russische centrale bank. Maar Prokopenko noemt die maatregel vooral „symbolisch”: in de praktijk heeft de centrale bank in Moskou geen enorme valutareserves nodig om te kunnen functioneren. Het Russische crisismanagement, concludeert ze, was „zeer tijdig en zeer gedurfd en hield de Russische economie op de been”. Niet dat de sancties geen effect hadden: in 2022 kromp het Russische bbp met 1,2 procent, volgens IMF-cijfers, terwijl het bbp van de meeste landen dit post-coronajaar groeide. Overigens is niet zeker of de Russische bbp-cijfers kloppen. Ze worden bij het IMF aangeleverd door het Russische statistiekbureau Rosstat, dat volgens Ribakova het „zwakste” van de Russische economische instituties is. Al jaren bestaat het vermoeden dat Rosstat de cijfers soms te rooskleurig voorstelt. „Manipulatie” is waarschijnlijk, zegt Ribakova.

Hoe dan ook was de Russische recessie minder ingrijpend dan alom werd voorspeld. Het Internationaal Monetair Fonds (IMF) verwachtte 8,5 procent krimp dat jaar, de Wereldbank ging uit van 11 procent.

Hoe kan het dat al die professionele economen het zo mis hadden in hun voorspellingen? Laura Solanko, senior adviseur bij de Finse centrale bank, die veel onderzoek doet naar de Russische economie, schrijft in een blog dat „wij voorspellers volledig verrast waren door de snelheid waarmee het Russische economische beleid in de oorlogsstand ging”. De „hoekstenen” van het recente Russische economische beleid – open kapitaalverkeer en een conservatief begrotingsbeleid – werden razendsnel ontmanteld. De regering bleek „volledig bereid” om kapitaalcontroles in te voeren en geld in de economie te pompen, onder meer door subsidiëring van bankkrediet aan bedrijven en van hypotheken.

Met succes: al vlug trad herstel in. In 2023 werd de Russische economie 3 procent groter. Rusland is inmiddels rijker dan voor de invasie: zowel het bbp als het bbp per hoofd van de bevolking ligt nu bóven het niveau van 2021. Voor dit jaar gaat het IMF uit van 2,6 procent groei van het Russische bbp – méér dan in de meeste westerse landen.

Sluiproutes en nieuwe markten

Wat bij die groei een doorslaggevende factor is: Rusland blijft goed verdienen aan de uitvoer van olie en gas, ondanks westerse energiesancties. Wat economische voorspellers vooral mis hadden, zegt Ribakova, is „de mate van de sancties”. Olie- en gassancties kwamen pas laat, ze worden onvoldoende nageleefd, en zitten nog vol gaten, meent de econoom.

De Russische economie draait op de uitvoer van grondstoffen, waarbij de verkoop van olie, gevolgd door die van gas, het lucratiefst is. Olie en gas waren de voorbije jaren goed voor zo’n 40 procent van de Russische overheidsinkomsten.

Het was president Poetin zelf die in september 2022 de gaspijpleidingen naar Europa dichtdraaide. Maar schepen met Russisch vloeibaar gas (lng) meren nog steeds aan in Europese havens. Een embargo op Russisch lng durft Europa niet aan, ook niet nu het niet langer het meeste gas uit Rusland haalt, maar uit landen als Noorwegen en de VS.

Dan de olie. Pas na lang discussiëren besloten de westerse landen eind 2022 tot een embargo op Russische olie die per schip wordt vervoerd (dat is verreweg de meeste olie). Daarnaast kwam er een prijsplafond van 60 dollar per vat voor de verkoop aan niet-westerse landen van Russische olie via westerse rederijen en verzekeraars. Deze maximumprijs moest de olie-inkomsten van het Kremlin stevig drukken en zo Poetins oorlogskas uithollen.

Maar intussen hadden de Russen maanden de tijd gehad om zich voor te bereiden op de oliesancties: ze kochten oude, roestige (vaak Griekse) tankers op en creëerden een ‘schaduwvloot’ om zonder westerse tussenpartijen de olie te kunnen afleveren. Rederijen uit onder meer de Verenigde Arabische Emiraten doen nu het transportwerk richting China, India en Turkije – landen die Europa rap vervingen als belangrijkste klanten van de Russen.

Aanvankelijk leken de sancties te werken. Rusland raakte zijn olie tot medio 2023 alleen tegen kortingen van 30 of soms wel 40 dollar per vat kwijt aan de Chinezen en Indiërs, die zich bereidwillig, maar ook zakelijk opstelden richting Moskou.

Inmiddels wordt de meeste Russische olie weer boven het prijsplafond van 60 dollar verkocht, laat onderzoek van de Kyiv School of Economics zien, hoewel Russische Oeral-olie nog steeds 10 à 20 dollar goedkoper is dan de internationale standaard. Alle westerse energiesancties hebben Rusland tot dusver zo’n 170 miljard dollar gekost, zegt Ribakova. De sancties drukten de Russische inkomsten uit olie en gas met ruim 20 procent. „Sancties hebben wel een effect gehad – maar niet zoveel als we hadden gehoopt.”

Cruciaal is dat de wereldwijde olieprijs, die de laatste tijd op zo’n 80 dollar ligt, comfortabel genoeg is voor de Russen. Want al wordt de Russische olie met korting verkocht (voor 60 à 70 dollar per vat ), pas bij 40 dollar wordt de situatie voor het Kremlin „kritiek”, denkt Ribakova. Zo’n olieprijs lijkt, zeker door de situatie in het Midden-Oosten, voorlopig buiten bereik.

Het Westen probeerde de Russische oorlogsmachine nog op een andere manier te treffen: door de export van technologie, zoals halfgeleiders, naar Moskou te verbieden. De Russische industrie leunt zwaar op geïmporteerde onderdelen.

Maar ook nu deze exportembargo’s bijna twee jaar van kracht zijn, blijken Russische raketten en drones nog steeds vol te zitten met westerse technologie. Bijna de helft van de Russische import van wapenonderdelen in 2023 kwam oorspronkelijk van westerse bedrijven, zo blijkt uit onderzoek van de KSE.

Weliswaar kan Rusland de producten niet meer direct invoeren, maar indirect – via landen als China, Turkije en in Centraal-Azië – zijn chips en andere gesanctioneerde producten nog steeds te bemachtigen. Je ziet het in de Europese exportstatistieken: de uitvoer van de EU naar Rusland stortte in, maar die naar bijvoorbeeld Armenië en Kirgizië schoot omhoog. De eindbestemming: Rusland. In 2023 slaagde Rusland erin voor meer dan een miljard dollar aan westerse chips te importeren, rapporteerde persbureau Bloomberg eind vorige maand.

Het drukt het Westen op een geopolitieke realiteit waar het maar moeilijk aan kan wennen: het heeft het niet alleen voor het zeggen in de wereld. „Een meerderheid van de landen op de wereld ondersteunt westerse sancties niet, zegt Vasily Astrov, een in Rusland geboren en getogen Oostenrijkse econoom, die werkt bij het economische instituut WIIW in Wenen. Het viel misschien wel te verwachten, zegt Astrov aan de telefoon, dat China de sancties zou tegenwerken: Beijing heeft zo zijn eigen conflicten met de VS en zag de westerse sancties bovendien als een kans om de belangrijkste handelspartner van Rusland te worden. Maar het is „toch minder vanzelfsprekend” dat een land als Turkije – lid van de NAVO immers – nu tot „een hub” is geworden voor de (tussen)handel van en naar Rusland, zegt hij.

Wat westerse waarnemers ook hebben onderschat, aldus Astrov, is „de veerkracht en flexibiliteit” van de Russische economie. „Mensen denken vaak nog steeds over Rusland als een soort half geleide economie met trekken van de Sovjet-Unie. Dat is onjuist. Allerlei kleine en middelgrote bedrijven hebben nieuwe, soms gecompliceerde routes uitgedacht om aan goederen te komen die door de sancties of door het vertrek van westerse bedrijven schaars zijn geworden. Daarin zie je echt de ondernemersgeest van veel Russen.”

Het Westen moet de sancties aanscherpen en vooral beter naleven, meent Ribakova. „Het aankondigen van sancties is makkelijk, je krijgt daar veel politiek krediet voor. Maar dan begint het harde werk: implementatie en handhaving.” Ze pleit onder meer voor een hardere aanpak van westerse bedrijven die technologie leveren aan Rusland via derde landen en voor een embargo op al het Russische gas, ook lng.

Poetins geldkraan

„Alles voor het front, alles voor de overwinning!”, zei de Russische minister van Financiën, Anton Siloeanov, in oktober 2023 bij de presentatie van de begroting voor 2024. Onder het kopje ‘nationale defensie’ stond het duizelingwekkende getal van 10.780 miljard roebel, omgerekend zo’n 110 miljard euro. Siloeanov was zelf ook onder de indruk van de cijfers, een verdrievoudiging ten opzichte van het niveau van voor de invasie. „Dit is nog nooit gebeurd”, zei hij. Bijna 30 procent van de totale begroting is voor defensie gereserveerd. Ook de uitgaven aan ‘nationale veiligheid’ (instanties en diensten die zich bezighouden met binnenlandse repressie) stegen met 9,2 procent flink.

Rusland kan die uitgaven, dankzij de zorgvuldig opgebouwde buffers, vooralsnog prima doen. De overschotten op de begroting die voor de oorlog gebruikelijk waren, zijn weliswaar omgeslagen naar een tekort, maar dat ligt rond de 2 procent – voor westerse begrippen is dat laag. Het Nationale Welvaartsfonds, waarin olie- en gasinkomsten worden geïnvesteerd, raakt snel leeg, maar de overheid kan relatief makkelijk geld lenen van Russische banken. De staatsschuld is met zo’n 20 procent van het bbp bescheiden.

Rusland bereidt zich met de golf aan defensie-uitgaven voor op een lange oorlog in Oekraïne. Daarvoor zijn niet alleen soldaten, wapens en geheim agenten nodig, maar ook een enigszins stabiele binnenlandse situatie. En die begint bij een tevreden, of althans niet al te opstandige, bevolking.

Families van de duizenden in Oekraïne gedode en gewond geraakte Russische soldaten en huurlingen kregen veel geld uitgekeerd. Hoewel precieze cijfers geheim worden gehouden, beloofde Poetin vorig jaar omgerekend 60.000 euro aan nabestaanden van omgekomen soldaten en 38.000 euro aan gewonde soldaten. Voor huishoudens in arme Russische regio’s zijn dat enorme bedragen.

„De overheid doet het maximale om burgers tevreden te houden. Dat is heel slim, want zo laten ze Russen in zekere mate profiteren van de situatie”, zei de Russische econoom Natalia Zoebarevitsj al begin vorig jaar in gesprek met NRC.

De lagere en middeninkomens profiteren ook op een andere manier: hun lonen zijn fors gestegen. Dat komt door de ernstige arbeidstekorten die de oorlog heeft veroorzaakt, waardoor werknemers hoge looneisen kunnen stellen. Die worden door werkgevers, die vechten om elke werknemer, meestal ingewilligd.

De arbeidstekorten komen in de eerste plaats door de op volle kracht draaiende industrie. Het is vooral de defensie-industrie waar de groei plaatsvindt, gevolgd door de civiele maakindustrie (die soms ook producten voor het leger vervaardigt, zoals uniformen) en de metaalindustrie. Vooral de regio’s die deze sectoren huisvesten, profiteren van de oorlogseconomie: de Wolga-regio, militaire steden als Toela en Brjansk rondom Moskou, Sint-Petersburg en de Oeral.

Tel daarbij op de mobilisatie van honderdduizenden soldaten, huurlingen en reservisten, de uittocht van kritische Russen naar het buitenland en de vergrijzing, en de krapte is nijpend geworden. De werkloosheid is met krap 3 procent historisch laag, de lonen stegen vorig jaar met 13 procent, vertelt Astrov. Gecorrigeerd voor de inflatie, vorig jaar gemiddeld 6 procent, gaat het om een loonstijging van 7 procent. „Dat is echt veel. Daardoor is de consumptie de laatste tijd flink aangetrokken, wat verder bijdraagt aan de economische groei.”

De inflatie is door de hausse aan uitgaven gestegen, maar lijkt nu een piek te hebben bereikt, van ruim 7 procent. Dat is hoog, maar voor Russische begrippen niet schokkend.

Astrov stelt dat de Russische middenklasse wel degelijk iets merkt van de oorlog en de sancties. Sommige westerse producten zijn uit de schappen verdwenen en vervangen door Chinese, dikwijls van lagere kwaliteit. De rijkste Russen daarentegen hebben niet zelden verdiend aan de oorlog: na het vertrek van westerse bedrijven, zegt Astrov, konden oligarchen hun bezittingen en activiteiten tegen een lage prijs overnemen. Koffieketen Starbucks werd bijvoorbeeld ‘Stars Coffee’.

De economische jubelberichten zijn koren op de molen van president Poetin, die zich opmaakt voor de presidentsverkiezingen van 15 maart. Hoewel de uitslag daarvan al vaststaat en Poetin, zeker sinds de dood van aartsvijand Aleksej Navalny, geen enkele tegenwind hoeft te verwachten, is het voor de Russische president van groot belang de bevolking te laten zien dat zij er ondanks de sancties niet op achteruitgaat en in veel gevallen zelfs profiteert van de oorlogssituatie.

Lees ook Moderne martelaar Navalny bestreed het Kremlin te vuur en te zwaard

Vooral de armste lagen van de samenleving, die relatief veel soldaten leveren en in alle opzichten weinig weerbaar zijn, lijken gevoelig voor deze boodschap. Niet voor niets heeft de Russische overheid het afgelopen jaar flink in de buidel getast om de uitkeringen en toeslagen voor arme en kinderrijke huishoudens te verhogen. En zo geeft Poetin een nieuwe invulling aan zijn ‘sociaal contract’ met de bevolking: zwijgen in ruil voor welvaart.

Sommige sectoren en regio’s worden wel degelijk hard geraakt door de sancties, stelde econoom Zoebarevitjs onlangs in een interview met het onafhankelijke nieuwsmedium 7×7. De bosbouw en de auto-industrie liggen op hun gat, net als de van export afhankelijke Russische mijnbouw- en kunststofindustrie.

Een dikkere portemonnee maakt de kwaliteit van leven niet in alle opzichten beter. Om de hoge defensie-uitgaven te compenseren, beknibbelt de regering al sinds 2014 op de toch al slechte gezondheidszorg. Ook zijn kwalitatief hoogwaardige, in het buitenland geproduceerde medicijnen door de sancties schaars geworden.

Al jaren wordt bezuinigd op de aanleg van wegen en huizen en bestaande voorzieningen worden nauwelijks onderhouden. Deze strenge winter werden Russen vaker dan anders opgeschrikt door gebroken leidingen, elektriciteitskabels en andere ongelukken bij de nutsvoorzieningen. Volgens economen nemen problemen door achterstallig onderhoud en budgettaire tekorten snel toe als gevolg van de oorlog. „Iedere zeven minuten verbrandt of explodeert er iets in Rusland”, zei de onafhankelijke Russische econoom Igor Lipsitz begin deze maand tegen de krant Novaja Gazeta. En dan is er de stress van de oorlog, die met geen geldbedrag kan worden afgekocht. Zoebarevitsj: „Kwaliteit van leven is moeilijk te meten, omdat het uit zoveel factoren bestaat. Is gemoedsrust een onderdeel van de kwaliteit van leven? De Russische bevolking is sinds de paniek van de mobilisatie [september 2022] weliswaar enigszins gekalmeerd, maar nog niet op het oude niveau.”

Poetin geeft een nieuwe invulling aan het ‘sociaal contract’: zwijgen in ruil voor welvaart

Intussen raast de oorlog in Oekraïne door en boekt Rusland gestaag terreinwinst. Washington en Brussel schrepen de sancties aan. Deze week kwamen EU-landen overeen voor het eerst ook bedrijven uit onder meer India en China aan te pakken die Rusland van chips en andere onderdelen voor het leger voorzien. Dat gebeurt vooralsnog voorzichtig, want de angst voor Chinese tegenmaatregelen is groot.

Na de dood van oppositieleider Navalny, vorige week vrijdag, zijn verdere sancties tegen Rusland in de maak. „De EU zal alles in het werk stellen om de Russische autoriteiten ter verantwoording te roepen”, aldus EU-buitenlandchef Josep Borrell. De VS en het VK kondigden vrijdag een nieuw sanctiepakket aan.

Maar de ongemakkelijke vraag aan het begin van het derde oorlogsjaar is: kunnen sancties Vladimir Poetin nog wel op de knieën krijgen?

Zónder sancties had het Kremlin de oorlog in Oekraïne nog makkelijker kunnen voeren. Maar de afgelopen twee jaar is duidelijk geworden hoe moeilijk het voor het Westen is om de oorlogskas van een middelgrote economie als Rusland met het sanctiewapen te laten verdampen. Daarvoor bleek onvoldoende politieke eenheid in de wereld te bestaan. Andere opkomende economieën toonden zich bereid om Rusland als normale handelspartner te blijven bedienen. Rusland bleek over stevigere buffers en competentere economen te beschikken dan gedacht – en het Kremlin schrikt niet terug voor keiharde repressie.

Poetins economische racewagen is weliswaar flink gedeukt, maar de motor loopt voorlopig nog prima.

Delen Mail de redactie